म कपिलवस्तुको बहादुरगन्जमा हुर्किएको हुँ। बहादुरगन्ज त्यतिबेला खजहनी शिवराज जिल्लाको सदरमुकाम थियो। पछि सरकारले जिल्लाको संरचना परिवर्तन गर्यो। भारतको सिमानाभन्दा नौ किलोमिटर उत्तरमा पर्ने यो ठाउँ गाउँ भन्न पनि नमिल्ने र सहर पनि भइनसकेको थियो।
हामी श्रीराम गोरखा बहुउद्देशीय हाइस्कुलमा पढ्थ्यौं । पञ्चायत सरकारले देशभर यस्ता १७ वटा हाइस्कुल सञ्चालन गरेको थियो जहाँ विज्ञान, कृषिजस्ता अतिरिक्त विषयको समेत पढाइ हुन्थ्यो । हाम्रो स्कुलमा दुईवटा पुस्तकालय थिए । गोपाल श्रेष्ठले खोलेको ज्ञानोदय पुस्तकालय पनि हाम्रो गन्तव्य प्रमुख थियो । विद्यालयमा पढाइका अतिरिक्त खेलकुदलाई विशेष महत्व दिइन्थ्यो । हामी क्रिकेट, ब्याडमिन्टन, हकी, टेनिस आदि खेल्थ्यौं । पढ्ने र खेल्ने कामलाई उत्तिकै महत्व दिन्थ्यौं ।
हामी सानैदेखि वातावरण र पर्यावरणको महत्वबारे जानकार थियौं । आमाले नै हामीलाई यसबारे अभ्यस्त गराउनुभएको थियो । मलाई सानै छँदाको एउटा रमाइलो घटना सधैं याद आइरहन्छ । हाम्रो बुवा डाक्टर हुनुहुन्थ्यो । उहाँ सरकारी अड्डामा काम गर्ने साथीभाइसँग मिलेर सिकार खेल्न जंगल जानुहुन्थ्यो । उहाँहरू कहिले साइकलमा त कहिले घोडामा हिँड्नुहुन्थ्यो । प्रायः हरिण, बँदेल मारेर ल्याउनु हुन्थ्यो । आमा सिकार खेल्न गएको पटक्कै मन पराउनु हुन्नथ्यो ।
त्यसदिन बुवा सिकारबाट समयमा फर्किनु भएन । हामी सबै खाना नखाई पर्खेर बसेका थियौं । बल्लबल्ल रातको ११ बजे बुवाको साइकलको घन्टी बज्यो । हामी सबै उहाँको क्लिनिकको बरण्डामा बसिरहेका थियौं । बुवाको साइकलमा हरिण पनि लादिएको थियो । यो देखेर आमा नजिकै जानुभयो ।
हरिण चल्मलाएको देखेपछि त्यसलाई तुरुन्तै सुइँ लगाउन आमाले बुवालाई भन्नुभयो । सायद हरिणलाई गोलीको छर्राले मात्र लागेको थियो । भाग्यवश त्यो मरेको थिएन । आमाले अलि गम्भीरतापूर्वक कुरा गरेपछि बुवाले कहिल्यै नकार्नु हुन्नथ्यो । बुवाले तुरुन्तै सुइँ लगाउन साथ हरिण जुरुक्क उठ्यो । आमाले त्यो रात हरिणलाई कुकुर राख्ने खोरमा हालिदिनु भयो । भोलिपल्ट बिहान हरिण मजाले घाँस खाइरहेको थियो ।
त्यो दृश्य देखेपछि आमा हरिणका छोराछोरी मातृवियोगको पीडामा कसरी रोइरहेका होलान् भन्दै झनै गम्भीर बन्नुभयो र बुवालाई हरिण फिर्ता लगेर जंगलमा छाड्न भन्नुभयो । बुवाले एउटा ट्र्याक्टरमा हालेर हरिणलाई जंगलमा छाडिदिनु भयो । त्यो घटनाको प्रत्यक्षदर्शी म पनि थिएँ । त्यसदिनदेखि बुवा सिकार खेल्न जानुभएन । त्यो घटना थाहा पाएर बुवाका साथी मदन क्षेत्री मामाहरूले पनि सिकार खेल्न जान छाड्नुभयो । आमा रूखबिरुवा रोप्न र हुर्काउनमा ज्यादै रुचि राख्नुहुन्थ्यो । अहिले ८० वर्षको उमेरमा हिँड्दा पनि उहाँ उत्तिकै रुचि राख्नुहुन्छ ।
हाम्रा शिक्षकहरू हाम्रो पढाइमा मात्र होइन हाम्रा हरेक क्रियाकलापको रेखदेख गरिहनुहुन्थ्यो । पाइलापाइलामा पछ्याइरहनु हुन्थ्यो । उहाँहरू हाम्रा साथीजस्ता समेत हुनुहुन्थ्यो । म मेरा दौंतरीहरू भन्दा अलि सीधा थिएँ । भाइ तापस र उसको साथी दिनेश अलि बदमासी पनि गर्थे । गुलेली बोकेर चरा मार्न जान्थे । मुकेश भाइको बाँदरसँग मुक्का हानाहान भएको समेत म सम्झिरहन्छु ।
शिक्षकहरू, आमा र हजुरआमाले पढ्नमा प्रेरणा दिइरहनुहुन्थ्यो । आमा भान्सामा काम गर्दासमेत पढिरहनु हुन्थ्यो । बुवाको रुचि इतिहासमा थियो । त्यही प्रभावले मैले आभिर वंशदेखि वर्तमान समयसम्मको इतिहासको टिपोटसमेत राखेको छु । हाम्रो घरमा नियमित आउने गोरखापत्र, राइजिङ नेपाल, टाइम्स अफ इन्डिया आदिले पढ्नमा थप जगाएको थियो । म त्यसबेला बीबीसी नेपालीमा सुन्थेँ र अंग्रेजीमा अनुवाद गर्थें । यसले मेरो भाषा विकासमा ज्यादै सहयोग गर्यो ।
हाम्रो घरमा रहमत, सालिख, सुखी आदि काम गर्न आउँथे । उनीहरूसँग मेरो सम्बन्ध ज्यादै सुमधुर थियो । उनीहरूसँग पढाइका कुरा पनि हुन्थे । म उनीहरूलाई काममा पनि सघाउँथे । उनीहरूसँग म कहिल्यै टाढा भइनँ । म उनीहरूलाई काका, दाइ भनेर विनम्रतापूर्वक सम्बोधन गर्थें ।
मुस्लिम समुदायका रहमत मेरा हिरो नै हुन् । उनी रातभर हिँड्न पनि डराउँदैनथे । भूतका कथा सुनाउँथे । बुवासँगै बिरामीहरूका घरमा जान्थे । उनी ज्यादै गरिब थिए । दसैंमा दुर्गा सेलाएपछि पानी भित्रबाट शृंगारका सामग्री झिकेर ल्याउँथे । श्रीमतीलाई उपहार दिन्थे, कुनै बेच्थे पनि । उनी चिहानबाट समेत गहनाहरू झिक्थे । पछि हिन्दु मुस्लिमबीच विभेद बढ्न थालेपछि त्यो कम गरे । उनी बुवालाई ‘जयरामजी की’ भन्थे । बुवा ‘सलामलेकुम’ भन्नुहुन्थ्यो ।
उनी पढाइका कुरासमेत गर्थे । देवीले भाइहरू कस्तो पढ्दै छन् भनेर सोधेकी छन् भनेर गफ लाउथे । बुवासँग पहाड जाँदा भूतले बाटो छेकेर बिँडी मागेपछि ‘म पढेको मान्छे हुँ’ भन्दा भूत भागेको कथा भन्थे । उनी हामीलाई पढाइमा समेत उत्प्रेरित गरिरहन्थे ।
आमाले हामीलाई पढ्दा, काम गर्दा वा खेल्दा ज्यादै मनोरञ्जनात्मक वातावरण बनाइदिनुहुन्थ्यो । म खाली समयमा आफ्नो काम आफैं गर्छु । हामी तीनैजना दाजुभाइको त्यस्तै बानी छ । यसको श्रेय आमालाई नै जान्छ । मदन श्रेष्ठले हामीलाई नाटकसमेत खेलाउनुहुन्थ्यो । बालकृष्ण समको नाटकमा भाग लिएको सम्झना अझै ताजै छ । यसले ममा वाक्शक्ति बढायो भने अर्कातिर लजाउने बानी पनि हट्यो ।
भाइबहिनीहरूले ज्ञानको दायरा बढाउन सहरमा बसेर मात्र पुग्दैन । गाउँको समेत भ्रमण गर्नुपर्छ । यसले गाउँको संस्कृति, परम्परा, धर्म आदिबारे थाहा हुन्छ । दुःखसुख बुझिन्छ । यसबाट मान्छेले बाँच्नका लागि गरेका संघर्षबारे थाहा हुन्छ । हामीले आफ्नो मातृभाषा मात्र जानेर पुग्दैन । स्थानीय तहमा बोलिने र अन्य अन्तर्राष्ट्रिय भाषाहरू सिक्नुपर्छ । यसले सामाजिक भावनामा सहयोग गर्छ ।
भाइबहिनीको अमूल्य समय, इन्टरनेट, मोबाइल र टीभीले समेत बर्बाद गरिरहेको छ । हामी जबसम्म किताब पढ्ने बानी गर्दैनौं तबसम्म नयाँ कुरा सिक्दैनौं । पढ्ने बानी गर्न सुरुमा कथाका किताब पढ्नुपर्छ । कथा पढ्ने बानीले पठन संस्कृतिको ढोका खुलाउँछ ।
मलाई पनि सानैदेखिको पढ्ने बानी र घरको सोही खाले वातावरणले साहित्य र कलाको क्षेत्रमा रुचि जगायो । र यसै क्षेत्रमा काम गर्न प्रेरणा दिलायो ।
(प्रा.डा.गुप्तोसँग समीरबाबु कट्टेलले गरेको कुराकानीमा आधारित ।)
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
