विश्वव्यापी रूपमा जलवायु परिवर्तनले कृषि उत्पादनलाई हानि पुर्याइरहेको छ। विशेषगरी अल्पविकसित राष्ट्रहरूमा जहाँ वृद्ध जनसंख्याले पोषण गरिबी र भोकमरीको सामना गर्छ। नेपाल विकासोन्मुख राष्ट्र भएकाले पनि यस्तै समस्या छ। प्रमुख अन्नबालीमध्येको एक कोदोको बहुविधा उपयोगिता र भौगोलिक तथा नेपालमा जलवायु अनुकूल भएकाले पोषक तत्त्व र भोकमरीसम्बन्धी समस्या समाधान गर्ने प्रचुर सम्भावना छ। सन् २०२१ मा विश्वभर ८२ करोड ८० लाख मानिसले भोकमरीसम्बन्धी समस्या अनुभव गरे, जुन एक वर्ष अघिको तुलनामा १४ करोड ६० लाख अतिरिक्त व्यक्ति र २०१९ को तुलनामा १५ करोड बढी हो। यसले आगामी वर्षमा अनाज बालीको बढ्दो मागलाई जनाउँछ।
सन् २०५० मा अनाज बालीको मागको वृद्धि ५०–७० प्रतिशत बढी हुने अनुमान गरिएको छ। जनसंख्या विस्तारका कारण समयसँगै यस स्रोतको माग निरन्तर बढ्दै जानेछ। यस्ता तथ्यांकहरूले अनाज बालीको उत्पादन बढाउन आवश्यकता र महत्त्वलाई उजागर गर्छ। कोदो, एक प्रमुख अन्न बाली मुख्यतः एसिया र अफ्रिकामा उब्जनी गरिन्छ। फलाम, क्याल्सियम, म्यांगनिज र मेथियोनाइनको उच्च स्तरलाई ध्यानमा राख्दै, कोदोमा चामल, गहुँ र मकैभन्दा राम्रो पोषण मूल्य हुन्छ। अर्गानिक बाजरा प्रोटिनयुक्त र खनिज सामग्रीले मानिसलाई अधिक तौल, मधुमेह र हृदय समस्याहरू जस्ता रोगबाट बच्न मद्दत गर्छ। बढ्दो आहार चेतनासँगै कोदोका यस्ता अन्तर्निहित विशेषताहरूका साथ मानिसले ‘जंक फुड’को उपभोगबाट परिचित कोदो र ‘डेरिभेटिभ’ जस्ता पोषक तत्त्व– घन ‘सुपरफुड’हरूमा सर्ने निर्णय गर्न थालेका छन्। उपभोक्ता बानीमा परिवर्तन, जसले अब स्वस्थ भोजनका लागि उनीहरूको प्राथमिकता बढाएको छ। विश्वव्यापी रूपमा कोदोको बढ्दो मागको पछाडि मुख्य निर्धारकमध्ये एक हो।
सन् २०२१ मा विश्व बजारको आकार करिब १० अर्ब ३७ करोड हुने अनुमान गरिएको भए पनि २०२२ देखि २०२९ सम्ममा ४.८२ को दरले बढ्दै गएर १५ अर्ब ११ करोड अमेरिकी डलर उत्पादन हुने अनुमान गरिएको छ। ४.८२ प्रतिशत मिश्रित वार्षिक वृद्धिदर छ। कोदोजस्तै साना बिउयुक्त अन्नहरू साँच्चै संसारभरि खेती गरिएको छ र खाना र चाराका लागि प्रयोग गरिन्छ। तिनीहरू सामान्यतया प्रतिकूल वातावरणीय परिस्थितिहरूमा हुर्काउन उपयुक्त छन्। यी अनाजहरूले अफ्रिका र एसियाका धेरै क्षेत्रमा तिनको छोटो रोपण मौसम र चुनौतीपूर्ण परिस्थितिहरूमा उच्च प्रतिफलको कारण धेरै व्यक्तिको नियमित आहारमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न जारी राख्छ। अफ्रिका र एसियाका सुक्खा र अर्धपरी क्षेत्रहरू हुन्, जहाँ कोदो बाली प्रायः खाना र दानाका लागि उत्पादन गरिन्छ। कोदो बाली वार्षिक रूपमा ४००–५०० मिलिमिटर वर्षामा खेती गर्न सकिन्छ। मल र अन्य सामग्रीको प्रयोगबिना कठिन परिस्थितिमा काम गर्ने किसानलाई अन्य बालीले खराब प्रदर्शन गर्दा विकल्प दिन्छ।
विकासोन्मुख राष्ट्रहरूले दाबी गरेका छन् कि १.३ अर्बभन्दा बढी ग्रामीण परिवार साना स्तरको खेतीमा निर्भर छन्। यसका कारण, कृषि क्षेत्रमा उत्पादकत्व र नाफामा सुधार गर्न, विशेषगरी साना किसानमाझ, उद्योगमा पहिलेदेखि नै रहेको अन्तर्निहित दक्षता वा असक्षमता, साथै यो दक्षता वा असक्षमताको कारणहरूको स्पष्ट बुझाइ आवश्यक छ। एसिया र अफ्रिकाका २५ भन्दा बढी राष्ट्र कोदोको खेतीमा संलग्न छन्। कोदो उत्पादन गर्ने सबैभन्दा ठूलो देश भारत त्यसपछि इथियोपिया छ। कृषि उत्पादन बढाउन कृषि विधिलाई बढाउनुपर्छ। क्षेत्रफल (लगभग ९ मिलियन हेक्टर) र उत्पादन (८.३ मिलियन टन)को हिसाबले ९ सय ३० केजी हेक्टरको औसत उत्पादनका साथ भारत एसियाको सबैभन्दा ठूलो कोदोको उत्पादक हो। फसलको सिजनले प्रतिबोट बाजराको दाना उत्पादन र कुल सुक्खा पदार्थ (टीडीएम) उत्पादनमा पर्याप्त प्रभाव पार्छ। कोदोलाई गुणस्तरीय खाद्य बाली पनि भनिन्छ।
बाजरा बालीको विशेषताहरूको उदाहरण यसको मिलिङका लागि उपयुक्तता, साथै खाना पकाउन र खान र भण्डारणका लागि हो। धान, मकै र गहुँपछि, कोदो नेपालको चौथो सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण बाली हो। कोदोको उत्पादन नेपालको पहाडी भूभागमा कृषि प्रणालीको एक आवश्यक अंग हो, जहाँ कृषि भूमिको अभाव छ। खाद्यान्न अभावको समस्या छ। नेपालजस्तो ठाउँमा जहाँ कुल गार्हस्थ्य उत्पादन प्रतिवर्ष १३७१.९७१ अमेरिकी डलर छ, वर्तमान आयु ७१.४५ वर्ष, शिशु मृत्युदर (प्रति एक हजार जीवित जन्ममा २४.२८७ मृत्यु), कम तौल भएका बालबालिका ९२ हजार ७ सय ५०, मातृमृत्यु (प्रति १०,००० जन्ममा १,१६० साक्षरता दर ६४.९ प्रतिशत मात्र छ र राम्रोसँग अन्धकार छ, उपयोगी पोषक तत्त्वहरूको सस्तो स्रोतको रूपमा बाजराको योगदान झन् झन् महत्त्वपूर्ण हुँदै गइरहेको छ। भूपरिवेष्ठित मुलुक नेपालमा सन् २०३०, २०४० र २०५० मा क्रमशः ८.८५४, १०.०७५ र ११.४६ मिलियन मेट्रिकटन खाद्यान्नको आवश्यकता रहेको अनुमान गरिएको छ। आधार वर्ष २०१९ मा ३.१० टन प्रतिहेक्टरको उत्पादकत्व स्तर कायम रहने अनुमान गरिएको छ। उत्पादन दर २.२६ प्रतिशत प्रतिवर्ष र जनसंख्या १.३ प्रतिशत प्रतिवर्ष।
नेपाल १ सय २१ राष्ट्रमध्ये ८१औं भोकमरीमा परेको छ र १९.१ अंकका साथ मध्यमस्तरको भोकमरी रहेको देखिन्छ। जहाँ १९.९ भन्दा माथिले देश गम्भीर भोकमरीको सामना गरिरहेको र ९.९ भन्दा तलको देशलाई कम भोकमरीको रूपमा जनाउँछ। त्यसकारण, अनाज बालीहरूको निर्धारकहरूको अध्ययन महत्त्वपूर्ण छ। नेपाल भौगोलिक रूपमा हिमाल, पहाड र तराई क्षेत्रमा अवस्थित छ। फिंगर कोदो नेपालमा सबैभन्दा धेरै रोपाइने कोदो हो र पहाडी र हिमाली खेती प्रणालीहरूमा विशेषगरी वर्षामा आधारित र सीमान्त कृषि क्षेत्रहरूमा एक महत्त्वपूर्ण मुख्य बाली हो। नेपालको पहाडी क्षेत्रमा गरिबीका कारण धान र गहुँ खेती गर्न नसकिने भएकाले यहाँको मुख्य खानेकुरा कोदो हो।
नेपाललाई सात प्रदेशमा विभाजन गरिएको छ, जसमा मधेस प्रदेशलाई समतल भूमि क्षेत्र पनि भनिन्छ। नेपालका सात प्रदेशमध्ये पहाडी क्षेत्रले नजोडिएको वा नछोएको एकमात्र प्रदेश मधेस हो, त्यसैले त्यहाँ कोदोको उत्पादन कम हुन्छ। नेपालको गण्डकी, बागमती र मधेसमा पर्ने पहाडी क्षेत्रमा कोदोको उत्पादन बढी हुन्छ। सबैभन्दा बढी कोदो उत्पादन गर्ने प्रदेश गण्डकी प्रदेश हो। २०२० को तथ्यांकीय तथ्यांकका आधारमा गण्डकी प्रदेशले आर्थिक वर्ष २०१९ मा ९९ हजार ७ सय ४१ मेट्रिकटन कोदो उत्पादन गरेको छ भने प्रदेश १ मा ९७ हजार १ सय ८१ मेट्रिकटन, बागमतीले ६९ हजार ४ सय ६६ मेट्रिकटन, कर्णालीबाट १९ हजार ६ सय ७३ मेट्रिकटन, कर्णालीबाट १ हजार ६ सय ३३ मेट्रिकटन, कर्णालीबाट १ सय ८१ मेट्रिकटन, सुदूरपश्चिम प्रदेशले ९७ हजार १ सय ८१ मेट्रिकटन कोदो उत्पादन गरेको छ। भौगोलिक क्षेत्रफलका कारण मधेस प्रदेश नेपालको सबैभन्दा कम कोदो उत्पादन गर्ने प्रदेश हो।
नेपालमा प्रायः ६ सय मिटरदेखि २५ सय मिटरसम्मको समुन्द्री सतहभन्दा माथिको भागमा तापक्रम अनुकूल भएकाले कोदो उत्पादन भएको देख्न सकिन्छ। अगस्टदेखि सेप्टेम्बर महिनामा ६ सय मिटरसम्मको हावापानी अनुकूल हुन्छ तर समुद्री सतहको ६ सय मिटरदेखि दुई हजार मिटरभन्दा माथिसम्म नेपालको दुई हजार उचाइभन्दा माथिको कोदोको खेतीका लागि जुलाईदेखि अगस्ट सबैभन्दा राम्रो महिना हो। जुनदेखि जुलाईसम्म जलवायु अनुकूल महिना मानिन्छ। त्यसैले कोदो त्यस क्षेत्रका उत्पादकहरू सामान्यतया उल्लेख गरिएको महिनामा कोदो बाली लगाउने गर्छन्। नेपाल जलवायु जोखिममा रहेको देश भएकाले कोदो खेती गर्ने क्षेत्रमा जलवायु अनुकूलन अभ्यासका लागि सावधानी अपनाउनु आवश्यक छ। कोदोको उत्पादन वृद्धिमा बढी ध्यान दिनुपर्छ। यसका लागि ग्रामीण क्षेत्रबाट सहरी क्षेत्रमा बसाइँसराइलाई निरुत्साहित गरिनुपर्छ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
