सन् १९७५ मा सिक्किमको भारतमा विलयको कथा प्राय: राजनीतिक षड्यन्त्र, कूटनीतिक चाल र जनआन्दोलनहरूको कथाका रूपमा भनिन्छ। यद्यपि, दक्षिण एसियाली इतिहासको यस महत्वपूर्ण क्षणको पछाडि तीन अद्वितीय महिलाहरूको महत्वपूर्ण, तर अक्सर अनदेखा गरिने भूमिका लुकेको छ। ती महिलाहरूले आफ्ना कार्य र प्रभावमार्फत सिक्किमलाई भारतको २२औं राज्य बनाउन सहयोग गर्ने प्रक्रियामा अविस्मरणीय छाप छोडे।
होप कुक : सिक्किमको राजनीतिक संकटमा एक अमेरिकी रानी
होप कुक, एक अमेरिकी समाजसेवी, जसले १९६३ मा राजा पाल्देन थोंडुप नाम्ग्यालसँग विवाह गरिन्। त्यसपछि सिक्किमकी ग्याल्मो (रानी)को उपाधि प्राप्त गरिन्। उनले सिक्किमको भारतमा विलयको प्रक्रियामा जटिल र विवादास्पद भूमिका निभाइन्। सुरुमा उनलाई हिमालयी राज्यका लागि आधुनिकता र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धहरूको प्रतीकका रूपमा हेरिन्थ्यो।
होपले सिक्किमको सार्वभौमिकताको समर्थन गरिन् र बढ्दो राजनीतिक अशान्तिका बीच राजतन्त्रलाई बलियो बनाउन प्रयास गरिन्। तर, उनको विदेशी मूल र राज्यका विषयमा उनको सहभागिताले उनलाई विवादास्पद व्यक्तित्व बनायो। धेरै सिक्किमेली नागरिकले उनलाई बाहिरी व्यक्तिका रूपमा हेरे भने भारतीय राजनीतिक नेताहरूले उनलाई क्षेत्रीय महत्वाकांक्षाका बाधाका रूपमा देखे। समयसँगै, जब सिक्किममा राजतन्त्र विरोधी भावना बढ्यो।
सँगै राजनीतिक अवस्था अस्थिर हुँदै गयो। भारत सरकारसँगको होपको तनावपूर्ण सम्बन्ध र सिक्किमका जनतामा बढ्दो असन्तोषले राजतन्त्रको स्थिति कमजोर बनायो। यद्यपि उनको उद्देश्य सिक्किमको स्वतन्त्रता कायम राख्ने हुनसक्थ्यो, उनको उपस्थितिले भारतसँग एकीकरणको प्रक्रियालाई अन्जानमै तीव्र बनायो।
कजिनी एलिसा मारिया : लोकतान्त्रिक आकांक्षाका समर्थक
काजी ल्हेन्डुप दोर्जी, जो सिक्किमको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनका नेता थिए र पछि राज्यका पहिलो मुख्यमन्त्री बने, उनी सिक्किमको भारतमा विलयको प्रमुख व्यक्तित्व थिए। उनकी श्रीमती, कजिनी एलिसा मारिया, जो बेल्जियमकी महिला थिइन्। उनले आफ्ना पतिको प्रयासहरूमा सूक्ष्म तर महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरिन्।
यद्यपि ऐतिहासिक दस्तावेजहरूमा उनको नाम कमै उल्लेख छ, उनका निर्णयहरूमा उनको प्रभाव र लोकतान्त्रिक मूल्यप्रतिको उनको समर्थन महत्वपूर्ण थियो। उनले राजतन्त्रबाट लोकतन्त्रतर्फको परिवर्तनको कठिन समयमा काजीलाई साथ दिइन्, उनलाई गठबन्धन बनाउन र जनताको विश्वास जित्न सघाइन्। काजीले सिक्किमलाई भारतमा विलय गराउने समर्थन गरे ता कि लोकतन्त्र र सामाजिक–आर्थिक विकास सुनिश्चित गर्न सकियोस्। कजिनीको निरन्तर सहयोगले उनलाई राजनीतिक र व्यक्तिगत चुनौतीहरू सामना गर्न मद्दत ग¥यो। उनको शान्त तर प्रभावशाली उपस्थितिले प्राय: अनदेखा गरिने महिलाहरूको राजनीतिक आन्दोलनहरूमा योगदानलाई उजागर गर्दछ।
इन्दिरा गान्धी : सिक्किमको एकीकरणकी वास्तुकार
सिक्किमको भारतमा विलयको केन्द्रमा तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धी थिइन्। उनको नेतृत्व र रणनीतिक दृष्टिकोणले सिक्किमलाई भारतीय गणराज्यमा समाहित गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्यो। भारत र चीनको बीचमा एक ‘बफर’ राज्यका रूपमा सिक्किमको रणनीतिक महत्वलाई बुझ्दै, इन्दिरा गान्धीले राज्यमा बढ्दो अशान्तिलाई सम्बोधन गर्न र भारतको भू–राजनीतिक हितहरूको रक्षा गर्न प्रयास गरिन्। उनले कूटनीतिक सम्बन्धहरूलाई कुशलतापूर्वक व्यवस्थापन गरिन्, भारतीय संसद्को समर्थन सुनिश्चित गरिन्। र, सिक्किमको प्रजातान्त्रिक आन्दोलनलाई प्रोत्साहन दिइन्।
१९७५ मा, इन्दिरा गान्धीको सरकारले एक जनमत संग्रहको आयोजना ग¥यो। जसमा सिक्किमका जनतालाई यो निर्णय गर्ने अधिकार दिइयो कि उनीहरूले राजतन्त्रलाई समाप्त गरेर भारतमा समाहित हुन चाहन्छन् कि चाहँदैनन्। जनमत संग्रहमा विलयका लागि व्यापक समर्थनले यो प्रमाणित ग¥यो कि उनले भारतीय रणनीतिक हितहरू र सिक्किमका जनताका आकांक्षाहरूलाई सफलतापूर्वक मिलाउन सकिन्। यो प्रक्रियामा उनको भूमिकाले उनलाई एक त्यस्तो नेता साबित ग¥यो, जसले क्षेत्रीय राजनीतिक परिदृश्यलाई परिवर्तन गर्न सक्ने क्षमता राख्थ्यो।
सामूहिक विरासत
सिक्किमको भारतमा विलय प्राय: राजनीतिक नेताहरू र ऐतिहासिक घटनाहरूको सन्दर्भमा हेरिन्छ, तर यी तीन महिलाहरू होप कुक, काजिनी एलिसा र इन्दिरा गान्धीको योगदानले यसलाई गहिरो र व्यापक दृष्टिकोण प्रदान ग¥यो। तिनका योगदानले व्यक्तिगत प्रभाव, जनस्तरको समर्थन र रणनीतिक दृष्टिले इतिहासलाई कसरी आकार दिन्छ भन्ने कुरा देखाउँछ। होप कुकको संघर्ष बदलिँदो संसारमा पहिचान र सार्वभौमिकता कायम राख्ने चुनौतीलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ। कजिनी एलिसा लोकतान्त्रिक आन्दोलनहरूको स्थिरता र समर्थनको प्रतीक हुन्। इन्दिरा गान्धीको निर्णायक नेतृत्व रणनीति र कूटनीतिक शक्तिलाई देखाउँछ।
यी तीन ऐतिहासिक महिलाहरूको कथाको सार अनुसार इतिहास कहिल्यै एकल कार्यहरूको परिणाम हुँदैन। इतिहास धेरै व्यक्तिहरूको योगदानबाट बनेको एक जटिल तानाबाना हो, जसका आवाज र कार्यहरू प्राय: अनदेखा गरिन्छ। सिक्किमको भारतमा विलयको मामिलामा, यी तीन महिलाहरूको भूमिकाले कसरी विविध शक्ति र योगदानले यो संसारलाई आकार दिन्छ भन्ने कुरा प्रष्ट गरेको छ।
निष्कर्ष
नेपाली नागरिकले पनि देशमा समग्र विकासको अपेक्षा गरेको दसकौं भइसक्यो। राणा कालपछि आएको प्रजातन्त्र केही वर्षमै गुम्नु भनेको नेतामा दूरदर्शिता नहुनु र कूटनीतिक प्रयास कमजोर हुनु नै हो। त्यसपछि आएको पञ्चायती शासन त ढाले ढिलोचाँडो तर तिनै नेताले २०४६ सालमा प्रजातन्त्र ल्याएपछि जनअपेक्षा अनुरूपका काम गर्न सकेनन्। गरे, लोकतन्त्र ल्याए अनि ल्याए गणतन्त्र पनि। व्यवस्था बदलियो तर अवस्था जहाँको तही रह्यो।
जसरी माथि चर्चा गरिएका महिलाले गरेको योगदान सबैका लागि उदाहरणीय बनेका छन्, ठिक त्यसैगरी नेपालका नेताले पनि अबका दिनमा यस्ता कार्य गरुन् कि ती कार्यले सबैलाई गहिरो र व्यापक दृष्टिकोण प्रदान गर्न सकून्। तिनका योगदानले व्यक्तिगत प्रभाव, जनस्तरको समर्थन र रणनीतिक दृष्टिले इतिहासलाई कसरी आकार दिन्छ भन्ने कुरा देखाउँछ। होपको संघर्ष जो बदलिँदो संसारमा पहिचान र सार्वभौमिकता कायम राख्ने चुनौतीलाई प्रतिबिम्बित गर्छ, के नेपालका नेता (महिला÷पुरुष)ले यस्तै कुनै उदाहरण पेश गर्न सक्दैनन्। कजिनीजस्तो लोकतान्त्रिक आन्दोलनहरूको स्थिरता र समर्थनको प्रतीक हुन सक्दैनन् हाम्रा नेपाली नेता ? अनि किन बन्न सक्दैनन्, इन्दिरा गान्धीको जस्तो निर्णायक नेतृत्व, रणनीति र कूटनीतिक शक्ति देखाउन ?
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
