निःशुल्क शिक्षा र किशोरी

विहारका १५ लाख बालबालिकालाई उछिनेर प्रथम श्रेणीमा प्रथम भएकामध्ये केही विद्यार्थी पुनः परीक्षा दिन नै आएनन् । राजनीतिक विज्ञान भनेको के हो ? भनेर एक टीभीमा सोधिएको प्रश्नको उत्तरमा प्रथम भएकी एक युवतीले राजनीतिक विज्ञान भनेको खाना पकाउने विज्ञान हो भनेर जवाफ दिएपछि हलचल मचिएको विहारमा लहरो तान्दा पहरो गए झैँ भयो ।

विहारको सरकारी स्कुलको पढाइ र त्योसँग गाँसिएका अनियमितताले विहारी शिक्षाको अनुहार देखायो । अहिले नेपालमा पनि सरकारी स्कुलमा जाँदा अध्यापकको स्तर, पढाउने तरिका र विद्यार्थीहरूको अज्ञानता हेर्दा हामी पनि विहारभन्दा कम छैनौँ जस्तो महसुस हुन्छ ।

तराईमा एक सरकारी स्कुलमा आठ कक्षामा एक शिक्षकले पढाउँदै थिए । हामी पछिल्लो कुर्सीमा गएर बस्यौँ । झन्डै सयजना विद्यार्थी भएको कक्षामा कोही झगडा गरिरहेका, थिए, कोही सुतिरहेका थिए, शिक्षक विज्ञान पढाउँदै थिए । उत्तरी दिशा र दक्षिणी दिशामा चुम्बन हुन्छ, उसले भन्दा म छक्क परेँ । उनी विज्ञानका शिक्षक चुम्बक र चुम्बनमा उनको लागि केही फरक थिएन । छात्रछात्रालाई पनि के सिकिरहेको हुँ, थाहा भएन । उनीहरूलाई सरले के पढाइरहनुभएको थियो वास्ता पनि थिएन ।

यस्ता पढाइका नमुना हामीसँग थुप्रै छन् । विशेषगरी दलित, मुसहर, चमार, पासवानका बालिका र किशोरी पढाउनको लागि सरकारले गरेका केही व्यवस्था गाउँ पुगेपछि हराउँछन् ।

उदाहरणको लागि एक वर्षमा दलित छात्र वा छात्रालाई चार सय रुपैयाँको हिसाबले दिइने आर्थिक सहयोगको लोभले केही मातापिताले स्कुलमा छोराछोरी पठाउँछन् । तर जब पैसा पाउँछन् स्कुल आउन बन्द हुन्छ । आमाबाबुले छोरी पढाइको लागि किताब, कापी, लुगा, किन्नमा त्यो चार सय रुपैयाँ किन खर्च गर्दैनन् ? उनीहरू कि त रक्सी खान कि त घर खर्चमा त्यो रकम प्रयोग गर्छन् ।

सिराहामै स्कुलमा शिक्षकले भनेको पनि सुनियो । अनि उनीहरू स्कुल नआएपछि जाँचमा कोही पनि आउँदैन तर सरकारी नियमअनुसार केही पनि विद्यार्थी फेल हुँदैन भनेर समुदायले बुझेको छ । त्यहीअनुसार हाम्रा छोरीलाई फेल गराउन पाउँदैनौ भनेर हुल बाँधेर समुदाय आएपछि शिक्षकहरूको केही लाग्दैन, पास गराइदिन्छन् ।

फलस्वरूप १० कक्षा पढ्ने विद्यार्थीलाई नेपाली र अंगे्रजीमा एक लाइन लेख्न गाह्रो हुन्छ । यसरी पास गराएका विद्यार्थीहरूको हविगत के हुन्छ भन्ने त उनीहरूलाई केही लेख्न र पढ्न दिएपछि थाहा हुन्छ । १० कक्षाको विद्यार्थीलाई आफ्नो बारेमा आधा पेज लेख्न नआएको घटना धेरै छन् ।

सिराहाको एक स्कुलमा ९ र १० का १४० जना विद्यार्थीको जाँच लिएकामध्ये जम्मा १५ जनाले मात्र नेपाली र अंग्रेजीमा आफ्नो कक्षाको पाठ लेख्न सके । अन्य विद्यार्थीहरूले त लेख्न सकेनन् । यस्तो पढाइ हुने स्कुलबाट विद्यार्थी कसरी पास हुन्छन् त भनेर छलफल गर्दा अरूले जाँच दिने, शिक्षकले लेखाइदिने आदि उत्तर आयो ।

निम्न माध्यमिक विद्यालयमा पहिलेको तुलनामा छात्राहरूको संख्या बढ्यो भनेर खुसी नै हुन्छौँ, तर हामीले किन सानो कक्षामा छात्राको भर्ना बढ्ने र ठूलो कक्षामा गएपछि संख्या कम हुँदै जाने विषयमा छलफल गर्न सरकारी निकायका मानिस त्यति मन पराउँदैनन् ।

विद्यार्थीहरू सबभन्दा बढी असफल हुने हिसाब, अंग्रेजी र विज्ञान विषय हुन् । किनभने यस्ता विषयलाई जीवनसँग जोडिएर हेरिएकै छैन । कुनै पनि शिक्षकले विद्यार्थीलाई कक्षा बाहिर लगेर जीवनसँग जोडिने गरी शिक्षा दिने जमर्को गरेको छैन । यसले गर्दा पढाइ अति नै बोझ बन्न जान्छ र विद्यार्थीलाई कहिले कक्षाबाट भागूँ जस्तै लाग्छ ।

कन्चनपुरमा पूर्व कमलरीहरूलाई राखिएको एक छात्रावास जाँदा त्यहीको नजिकै सरकारी स्कुलमा कमलहरी पढ्ने प्रबन्ध गरिएको रहेछ । १६ वर्षीया एक कमलरी सात कक्षामा एकैचोटि ल्याएर भर्ना गरिदिएको रहेछ । ‘नियमअनुसार उनलाई सानो कक्षामा राख्न मिल्दैन अनि एकैचोटि सात कक्षामा भर्ना गरिदिएका हौँ ।' शिक्षकले भनेका थिए, ‘तर उनको पढाइ अलि कमजोर छ ।

‘पढाइ कमजोर भएर त के भयो र उनलाई प्रेरणा दिएपछि त पढ्न मेहनत गर्ने नै छन् ।' मैले भनें र उनलाई पाँच कक्षाको नेपाली किताब पढ्न लगाएँ । उनी घोसे मुन्टो लगाएर बसिरहिन् । लामो समयसम्म नपढेर उनका आँखाबाट आँसु चुहिएको देखेर मैले ‘के भयो, कसैले गाली गर्‌यो' भनेर सोधेको त उनले त केही भनिनन्, तर नजिकै बसेका उनका साथीहरूले भने, ‘उनलाई त क, ख पनि आउँदैन ।

म स्तब्ध भएँ । सात कक्षामा १६ वर्ष पुगेकी किशोरीलाई क, ख नै नआउने उनको जस्तो उमेरको आधारमा मात्र भर्ना गर्नु उनलाई कति गाह्रो हुँदो हो । बिहानदेखि बेलुकासम्म केही पनि नबुझेर कक्षामा बसिरहनु त शारीरिक र मानसिक यातना नै दिनु हो । मैले शिक्षकलाई भने, हामीलाई चाइनिज भाषा कक्षामा लगेर बिहानदेखि बेलुकासम्म पढाएर केही दिन राखे भने हामी के हुन्छौँ होला ?

शिक्षकहरूले परिस्थितिको मूल्यांकन गर्न नसक्दा र नियमको परिधिभित्र मात्र बाधिँदा कतिजना किशोरीहरू स्कुल आउनै नचाहने वा विवाह नै गरेर जाने घटना धेरै छन् ।

यी किशोरी त चार महिना भइसक्यो सात कक्षामा बसेर कति यातना भोगिरहेकी छन् । ‘हो तर के गर्नु ? नियमअनुसार उनलाई स्कुलमा राख्नैपर्‌यो । एक कक्षामा राख्न मिलेन । यही राखिदियौं ।' शिक्षकले आफू तथा कतिपय सरकारी नियमले नदिएको कुरा सुनाए ।

एक वर्षपछि त्यही छात्रावासमा जाँदा ती किशोरी पढ्न नचाहेर विवाह गरेर गइन् रे भन्ने सुनियो । शिक्षकहरूले यसरी परिस्थितिको मूल्यांकन गर्न नसक्दा र नियमको परिधिभित्र मात्र बाधिँदा कतिजना किशोरीहरू स्कुल आउनै नचाहने वा विवाह नै गरेर जाने घटना पनि कति छन् ।
एक स्कुलमा १० कक्षाका छात्राहरूलाई केही नेपाली शब्द दिएर वाक्यमा प्रयोग गर्न भनेर अति सजिलो शब्दहरू दिइयो ।

श्रीगणेश गर्नु अर्थात् सुरु गर्नु भन्ने वाक्य बनाउन दिँदा त्यसको वास्तविक अर्थ नबुझेर छात्राहरूले म श्री गणेशको पूजा गर्छु भनेर लेखेको पाइयो ।

त्यसैगरी अंग्रेजीमा सय शब्दमा १० कक्षा पास गरेपछि के पढ्ने भनेर लेख भनेकोमा दुई लाइनभन्दा बढी उनीहरूले लेख्न सकेनन् ।
तर यसमा मलाई केही अचम्म लागेन किनभने सरकारी नियमअनुसार कोही पनि फेल नगराउने भनेर भनिएको छ । यस्तो निःशुल्क शिक्षाले किशोरीले कसरी जीवन चलाउने होला ?