उस्तै छ समाज

मानव–विकासक्रमको थालनीमा झै समाज–परिवारको ढाँचा अहिले पनि मातृसत्तात्मक भइदिएको भए छोरीलाई अनिवार्य उच्च शिक्षा दिइन्थ्यो होला । 'अर्काको भित्तो टाल्ने जात !', 'घरधन्दामा नरत्तिएकीलाई कल्ले लान्छ ? ' जस्ता हेपाहा उखानटुक्का जन्मिने थिएनन् । महिला कर्मचारी कार्यालयको काम सकेर बसमा धक्कमधक्का सहँदै हतारहतार घर फर्केर चुलोमा होमिनु पर्थेन ।

सुविस्तासाथ घर आइपुगेकी स्वास्नीलाई लोग्नेले चियाखाजा ल्याइदिन्थ्यो । स्वास्नी आराम कुर्सीमा सजिलो गरी बस्दै चिया पिउँथी, लोग्ने पकाइतुल्याइमा व्यस्त हुन्थ्यो । कहिलेकाहीँ मिटिङ–भोज सकेर अबेर राति घर आएकी स्वास्नीलाई 'किन यति राति आएकी ? ' भन्दै लौरो उज्याएर पिट्न तम्सिँदैनथ्यो लोग्ने । बरु तर्सेर उठेको शिशुलाई थुम्थुम्याएर सुताउनतिर लाग्थ्यो र स्वास्नीलाई नरम भाकामा सोध्थ्यो होला, 'खाना तताइदिम् ? '

महिला आफन्त तथा साथीहरूले भोगिरहेका तनाव र उत्पीडन सम्झेर कहिलेकाहीँ मन भारी हुन्छ । अनि यस्तैयस्तै कल्पना गर्न थाल्छु । यो परिकल्पना लहडमा गरेकी हैन मैले, न त कुनै वादको पटुकी बाँधेर नै गरेकी हुँ ।

स्टाफ नर्सको रूपमा झन्डै नौ वर्ष प्रसूति कक्षमा काम गरेँ । त्यो अवधिमा अस्पताल आएका निकै महिलाका भोगाइका विविध पाटाहरूसँग नजिकिएँ । तिनै अनुभवका आधारमा भन्न सक्छु, आधा आकाश भनिने नारीको ठूलो हिस्सा पुरुषका कारण उत्पीडन र थिचोमिचो चुपचाप सहन बाध्य छ ।

एउटी महिला तेस्रोपटक बच्चा जन्माउन आएकी थिइन् । गर्भावस्थाभरि अस्पतालबाहिरको अर्कै डाक्टरलाई जँचाएकी रैछिन् । दुई छोरीकी आमा उनको तेस्रो गर्भमा जुम्ल्याहा सन्तान थिए । अल्ट्रासाउन्ड गर्दा गर्भमा एक छोरा र एक छोरी छन् भनिएकाले खुसी थिइन् । तर, सात मिनेटको अन्तरालमा दुइटी छोरी जन्मिएपछि उनको खुसीमा तुषारापात भयो ।

भक्कानिएर रुन थालेकी उनलाई सान्त्वनाका कुनै पनि शब्दले थम्थम्याउन सकेन । छोराका लागि मरिहत्ते गर्ने लोग्ने र परिवारबाट आफू र छोरीहरूले सामना गर्नुपर्ने सम्भावित उपेक्षा कल्पेर आधा मासु भएकी थिइन् । नभन्दै, छोरीहरू जन्मेको खबर पाएलगत्तै उनको परिवार अस्पतालबाट अन्तध्र्यान भयो ।

अपरेसन नगरी प्राकृतिक तवरबाट बच्चा जन्माएका महिलालाई प्रसवपछि उख्खुमै भोक लाग्छ रे ! एउटा शिशु जन्मँदा झन्डै १२ केजी तौल घट्छ आमाको शरीरबाट । एक्कासि ठूलो परिमाणमा शरीरको तौल कम हुँदा पेट पूरै खोक्रिएजस्तो लाग्ने र वजन असन्तुलनको अनौठो अनुभव पनि हुन्छ रे नव–प्रसूतालाई ! तर उनको क्षुधा मेटाउन उनको परिवार त्यहाँ थिएन ।

लेबर–रुमको चिया पकाउन पानी उमाल्ने इलेक्ट्रिक केट्लीको पानीमा वाइवाइ चाउचाउ भिजाएर खुवाएँ उनलाई । उनले बुटवलस्थित माइतमा रुँदै फोन गरिन् । भोलिपल्ट दिउँसो उनकी आमा आइपुगुन्जेल सुत्केरीको खानपिनको बन्दोबस्त हामीले नै गर्‌यौं ।

लगातार छोरी जन्मेपछि लोग्ने र घरपरिवारका सदस्यले नाकमुखै नदेखाउने घटना प्रायः दोहोरिइरहन्थे प्रसूति वार्डमा । असह्य सुत्केरी व्यथा खपेका महिलाहरू तिरस्कार र अपमानको मारले त थिलथिलो नै हुन्थे ।

०००

तिनताका, केही नर्स साथीहरूकै पनि डेलिभरी गरेँ । तीमध्ये दुई अविस्मरणीय बनेर स्मृतिमा रहिरहे । चारवर्षे छोरीकी आमा एउटी साथी दोस्रोपटक आमा बन्दै थिई । उसलाई थाहा थियो- यो पाला पनि छोरी जन्मँदै छ । नवजात शिशुलाई आमाको पेटमाथि राखेर नाभी काट्न थालेँ, साथीले सकीनसकी अलिकति जीउ उठाउँदै बच्चाको खुट्टा उचालेर यसो हेरी र आँखाभरि आँसु पारी । हरे ! अल्ट्रासाउन्डको रिपोर्ट कतै झूठो ठहरिएला कि भन्ने कत्रो आश साँचेकी उसले !

बीएस्सी नर्सिङ गरेकी उसलाई सोधेँ, 'तिमीलाई छोरी छ भन्ने थाहा थियो, फेरि किन यो बेकारको तनाव ? डाक्टर लोग्नेले दुइटी छोरीको बाबु बनेकोमा गुनासो गर्ने कुरै भएन, किन मन अमिलो बनाएकी ? '

'आफ्नो लागि नभएर लोग्ने र परिवारका लागि छोरा जन्मियोस् भन्ने चाहन्थेँ, मेरा निम्ति त मेरा छोरीहरू मेरो मुटुका टुक्रा ! डाक्टर भएर के गर्नु ! एउटा छोरा नभई नहुने संस्कार उसको रगतमै छ । थाहा छैन, उसको छोराको चाहना पूरा गर्न कतिपटक अबोर्सन र कतिचोटि अझै प्रसव पीडा खप्नु छ मैले ।' बोलिसक्दा उसका आँखाबाट आँसुका धारा छुटेका थिए ।
बीएन गरेकी अर्की साथी पहिलोपटक आमा बन्दै थिई । उसले पनि बच्चा जन्मनासाथ हत्त न पत्त हेरेर छोरा कि छोरी भन्ने यकिन गरी जब कि उसलाई पनि छोरी जन्मिन्छे भनेर थाहा थियो । हुनेखाने परिवारको उच्चशिक्षा प्राप्त लोग्नेकी श्रीमती थिई ऊ ।

उसको ताल देखेर छक्क पर्दै भनेँ, 'पहिलो पालि जे जन्मे पनि तिमी खुसी हुनुपर्ने हैन र ? पढेलेखेकी मान्छेले के यस्तो नसुहाउने व्यवहार गरेकी ? '

अनुहारमा घामछाया पार्दै उसले खुई काढी, 'बिहेपछि मेरोमात्र खुसीको महत्त्व नहुँदो रैछ ! उसै त लभ म्यारिज, त्यसमाथि इन्टरकास्ट ! मेरो बूढा हदैसम्मको कन्जर्भेटिभ छ यार ! उसको कम्युनिटीमा जतिसुकै शिक्षित र धनी भए पनि परिवार र समाजको वचन नाघेर बाँच्नै सकिन्न । छोरा नहुनेलाई समाजले हेप्ने विश्वास उनीहरूको समुदायमा व्याप्त छ । त्यसैले पहिलो पालि छोरा जन्मेको भए सारा चिन्ता नै साफ हुन्थ्यो नि !'

०००

अर्की थिईन्, एअरपोर्ट इमिग्रेसनमा जागिरे शिक्षित तथा सुन्दर महिला । दसवर्षे छोराकी आमा उनी छत्तीसौं हप्ताको गर्भावस्थामा उच्च रक्तचापका कारण अस्पताल आएकी थिइन् । व्यथा नलागे पनि गहन निगरानीका लागि लेबर रुमभित्रै राखियो उनलाई । साता दिनको औषधि सेवन, काउन्सिलिङ र आवश्यक हेरचाहपछि सैंतीसौं हप्ता कटेको दिन, सिजरियन सेक्सनद्वारा उनको दोस्रो छोरो जन्मियो । एक हप्तापछि उनी डिस्चार्ज भइन् । सात दिन लेबर रुममा बसुन्जेल त्यहाँका स्टाफसँग उनको राम्रै दोस्ती भइसकेको थियो ।

एघार वर्षअघि प्रेमविवाह गरेकी उनको जीवन, लोग्ने र छोरासहित रमाइलोसँग बितिरहेको थियो । उनको लोग्ने कुनै विदेशी गैरसरकारी संस्थामा हाकिम थिए । दोस्रोपटक गर्भ रहेपछि ती महिलालाई सामान्य बिसन्चो हुन थाल्यो । त्यसमाथि एअरपोर्टको जागिरमा समयको ठेगान थिएन । कहिले बिहान, कहिले बेलुकी र कहिले राति पनि ड्युटीमा खट्नुपर्ने ! उनले आफन्तलाई घरको काममा सघाउने मानिस खोजिदिन आग्रह गरिन् । केही समयपछि दूर गाउँबाट ल्याइएकी पन्ध्र वर्षकी फुच्चीलाई उसकी सानिमाले ती महिलाकहाँ छाडेर गइन् ।

तीन महिनादेखि राजीखुसी बसिरहेकी, झन्डैझन्डै घरका काम सबै सिकिसकेकी सोझी केटीसँग छोरा पनि झ्याम्मिसकेको अवस्थामा, अचानक एक दिउँसो 'म याँ बस्दिनँ आन्टी ! घर जान्छु' भन्दै फुच्ची रुन थालेपछि महिलालाई आपत् परेछ । 'किन नबस्ने ? के कुरामा चित्त बुझेन ? ' भन्दा मरिकाटे बोल्दिन रे ! खालि 'घर जान्छु' भन्दै रोइरहेपछि उसकी सानिमालाई बोलाएर सम्झाउन लगाइछन् ।

फुच्चीले भनेका कुरा सानिमाले सुनाउँदा, ती महिलालाई बीच बजारमा कसैले गालामा झ्याम्म झापड हानेझैं भाउन्न छुटेछ । उनले पत्याउँदै पत्याइनन् रे फुच्चीका कुरा र उल्टै उसलाई नै 'बिनसित्तीको कुरा गर्ने' भनेर हकार्दै पाकेको तलब र केही लुगाफाटासहित केटीलाई बिदा गरिछन् । स्कुलबाट आएको छोरालाई सोधिछन्, 'बाबु ! म घरमा नभएको बेला तिमीले दिदीलाई दिक्क त लाउँथेनौ ? दिदी त घर छाडेर गई नि ? '

छोराले रामकहानी सुनाएछ, 'मैले त लाउँथिनँ मामु ! ड्याडीले चाहिँ उसलाई दिक्क लाइसिन्थ्यो । ड्याडीले हात समाएर तान्दा दिदी रुन्थी । अस्ति राति पनि किचनमा मलाई दूध तताएर दिँदै थिई, दूध पोखिएर उसको हात पोल्यो । अनि ड्याडी आएर उसको औंला मुखमा राखेर चुसिदिस्यो, दिदीले हात फुस्काउन खोजी, मैले पनि दिदीको हात समाएर तानेँ । ड्याडीले मलाई धकेलेर दिदीलाई तान्दै सिटिङ रुममा लगिस्यो, म पनि पछिपछि गएँ ।

अनि ड्याडीले दिदीलाई काखमा बसाउन खोजिस्यो, मुखमा चुप्पा गर्न खोजिस्यो । दिदी बेस्सरी रोई अनि ड्याडीको हातमा टोकिदिई । राति पनि मसँगै सुती, 'आफ्नो कोठामा जान्नँ' भनी । म निदाउँदा पनि दिदी रोइराकी थिई, म उठ्दा नि रोइराकी थिई । म नि रोएँ मामु !'

छोराको कुरा सुनेर उनलाई आकाश धर्ती फनफनी घुमेझैं भएछ । हरेक बिहान घन्टी बजाईबजाई भगवान् भक्ति र पूजाआजामा लीन रहने, साउने सोमबारको व्रत बस्न कहिल्यै नछुटाउने र साउन महिनैभरि माछामासु जाँडरक्सीदेखि टाढै बस्ने स्वामी राजाको कुकृत्य पत्याउन उनलाई मुस्किल परेछ । उनको मनको सिंहासनमा विराजमान पति परमेश्वरको मूर्ति भुइँमा पछारिएछ ।

बल्ल उनले त्यसअघि पनि काम सघाउन घरमा राखेका दुई गाउँले केटीहरू किन दुई महिना नबित्दै बिनाकारण काम छाडेर गए भन्ने बुझिछन् । 'संसारकै समझदार र मायालु मेरो लोग्ने' भन्ने उनको गर्व चकनाचुर भएपछि अन्धो पतिभक्तिको पर्दा हटेछ उनको आँखाबाट । त्यसपछि दुनियाँका हरेक सम्बन्ध नै झूठो लाग्न थालेछ ।

आफ्नो कर्तुत उदांग भइसक्दा पनि पत्नीसँग क्षमायाचना अथवा भूल सुधार्ने प्रतिबद्धता जाहेर गर्नु त कता हो कता उनको लोग्नेले गल्ती नै स्वीकारेनन् रे ! जम्मै दोष निर्दोष केटीहरूमाथि थोपरेर पत्नीलाई पनि लोग्नेको चोखो छवि धमिल्याउने षड्यन्त्र गरेको आरोप लगाएछन् । अनि ती महिलाले लोग्नेसँग पारपाचुके गर्ने निर्णय गरिछन् र छोरासहित माइत गएर बसिछन् ।

तर माइती र आफन्तले छोराको बालापन, गर्भको सन्तान, उनीहरूको भविष्य र लोग्ने छाडेर बसेकी महिलालाई हेर्ने समाजको नकारात्मक दृष्टिकोण आदिआदि सम्झाएर छोडपत्र नगर्न कर गरेछन् । मनले नमाने पनि बालख छोरा र गर्भमा हुर्कंदै गरेको बच्चाका लागि र सांसारिक व्यवहार धान्नकै लागि पनि सम्झौता गर्न बाध्य भइछन् उनी ।

काउन्सिलिङका क्रममा भावुक बन्दै मलाई भनेकी थिइन्, 'हेर्नु सिस्टर ! यो लोग्ने मान्छेको जातलाई दुई खुट्टा टेकेको जो भए पनि हुँदो रहेछ । अफिसमा, घरमा, माइतमा, जताजतै मेरो सुन्दरता र शील स्वभावको प्रशंसा गर्छन् मानिसहरू । तर लोग्नेका लागि मेरो रूप बेकामे भो ।'

०००

लाजिम्पाट बस्ने दाइभाउजूकहाँ कहिलेकाहीँ जाँदा बस्दा, त्यही घरको तल्लो फ्ल्याटमा बस्ने परिवारसँग पनि मेरो हिमचिम बढेको थियो । श्रीमती साक्षर, श्रीमान् राम्रै पढेका सरकारी जागिरे । उनीहरूकी एउटी छोरी थिई तीन वर्षकी । श्रीमान्को बोलीवचन सारै नरम र मिजासिलो, टोलकै भद्र पुरुषमा गनिएका उनको सानो परिवार सुखी देखिन्थ्यो ।

'ह्वाँ बूढाले कल्पना बैनीलाई भनेर राम्ररी सिलाइमाग्नू भनेका छन् । म यत्तिकै घर फिरेँ भने त मार्छन् । बिन्ती ! मलाई टाँका लाइदिनू बैनी, तपाईंलाई धर्म लाग्छ । जति दुखे पनि खप्छु, घाउ निको हुन जति ट्याम लागे नि सहन्छु तर नानीका बाउले अर्की ल्याए भने म मर्छु !' बोल्दाबोल्दै रोइन् उनी ।

एक साँझ सुत्केरी व्यथा लागेकी पत्नीलाई लिएर प्रसूति वार्ड आए उनी । भर्ना गरेको भोलिपल्ट बिहान श्रीमतीले छोरी जन्माइन् । फेरि पनि छोरी जन्मेकीमा कुनै गुनासो नगरेकी उनलाई देख्दा रमाइलो मान्यो मेरो मनले ।

रगत सफा गरेर उनलाई भनेँ, 'लु बधाई ! कतै दाग नलागीकन नर्मल डेलिभरी भयो । अब माथि सर्नु, छोरीलाई दूध खुवाउनुपर्छ ।'

तर अचम्म ! उनी टसमस भइनन् । फेरि भनेँ, 'डेलिभरीको काम सकियो क्या ? माथि सर्नु न !'
बल्ल अप्ठ्यारिँदै उनी बोलिन्, 'मलाई टाँका लाइदिनु सिस्टर !'

ट्वाँ पर्दै भनेँ, 'के कुरा गर्नुभाको ? तपाईंको जस्तो कैंचीले थोरै पनि नकाटीकन डेलिभरी हुनु भनेको त भाग्यको कुरा पो ! बच्चा जन्मिइसकेपछि अब केलाई टाँकासाँका नि ? टाँका त्यत्तिकै लाग्छ भन्ठान्नुभाको ? चिरेर, काटेर र घाउ बनाएर सिलाएपछि मात्र मासु जोडिन्छ । कति दिनसम्म दुखाइ र कष्ट सहनु त छँदैछ ।'

'ह्वाँ बूढाले कल्पना बैनीलाई भनेर राम्ररी सिलाइमाग्नू भनेका छन् । म यत्तिकै घर फिरेँ भने त मार्छन् । बिन्ती ! मलाई टाँका लाइदिनू बैनी, तपाईंलाई धर्म लाग्छ । जति दुखे पनि खप्छु, घाउ निको हुन जति ट्याम लागे नि सहन्छु तर नानीका बाउले अर्की ल्याए भने म मर्छु !' बोल्दाबोल्दै रोइन् उनी ।

'त्यसका बाजे ! स्वास्नीमान्छेको विवशता !' मलाई दिक्दार लाग्यो । उनको लोग्नेको अनुहार सम्झेर चल्नु झोँक चल्यो । मनमनै भनेँ, 'डबल स्ट्यान्डरवाला भलाद्मी ! धिक्कार !'

उनले टाँका लाइदिनू भनेको मतलब राम्ररी बुझेकी थिएँ । असाध्यै माया लाग्यो उनको । लोकल एनेस्थेसिया दिएर, उनको सद्दे अंग चिरेर र तीन पत्र सिलाएर मैले उनको इच्छा पूरा गरिदिएँ । लोग्नेले सौता हाल्ने उनको मनको डर हटाइदिन सकेकीमा थोरै सन्तोक मानेँ । उनले भने लोग्नेको इच्छापूर्तिका लागि भयानक पीडादायी मूल्य चुकाइन् । भोलिपल्टै डिस्चार्ज हुनसक्ने उनले एक सातासम्म अस्पताल बस्न पर्‌यो, त्यो पनि सजिलो गरी कहाँ र ! उठ्दा, बस्दा, हिँड्दा र शौचालय जाँदा मरेतुल्य दुखाइ सहँदै ।

०००

उल्लिखित लोग्नेहरू सचेतनाको हिसाबले अब्बल दर्जामा दरिन्छन् । गर्भस्थ शिशुको लिंग निर्धारणमा आफ्नै शुक्रकीट जिम्मेवार छ भन्ने यिनलाई राम्ररी थाहा छ र यीमध्ये कति त ताल परे लैंगिक समानताबारे भाषणै छाँट्न बेर लाउँदैनन् । यिनले नजानेको नबुझेको सायदै कुनै विषय होला । लैंगिक विभेद र पुरुष हैकमवाद समाजको निधारमा टाँसिएको कलंक हो भन्ने जानेबुझेका यीजस्ता लोग्ने मानिसबाटै हेपिएका र स्वअस्तित्व सङ्कटमा पारिएका स्वास्नी मानिस धेरै छन् ।

अब यस्ता उपबुज्रुकलाई के भनेर सम्झाउनु ? मापसे गरेर सवारी चलाएकालाई भोलिपल्ट ट्राफिक सचेतनाबारे सम्बन्धित निकायले अनिवार्य क्लास लिएजस्तै यिनलाई पनि लैंगिक विभेद र पुरुष प्रभुत्वका कक्षामा बसाउने हो कि ? ओभरहेड प्रोजेक्टरमा स्लाइड सो र पावर प्रजेन्टेसनद्वारा लैंगिक विभेद र पुरुषको मनपरी सहेका महिलाको जीवन कति कष्टकर र निम्छरो छ भन्ने देखाउँदा यिनको चेत फिथ्र्यो कि !

अर्को त कुनै विकल्प छैन यिनको विवेकलाई ठेगानमा ल्याउने किनकि यो नैतिक मूल्य, सदाचार र मानवीयताको मुद्दा पर्‌यो । 'निदाएको मानिसलाई ब्यूँझाउन सकिन्छ तर निदाएको बहाना गरिरहेकालाई सकिँदैन' भन्ने कथन यिनै बुझपचुवा मानसिकतावाला पुरुषप्रति लक्षित छ क्यार !

महामहिम राष्ट्रपतिज्यू, सम्माननीय सभामुख महोदया तथा श्रीमान् प्रधानन्यायाधीशज्यूहरू, महिला हुनु हाम्रा निम्ति गर्वको विषय हो । तर, उहाँहरूसँग तिलस्मी कथामा वर्णित त्यस्तो जादुको छडी छैन जसले रातारात समाजबाट लैंगिक भेदभाव र पुरुष दमनलाई निमिट्यान्न पार्न सकोस् ।

बस् यति कामना गरौं, मुलुकका सर्वोच्च पदमा महिलाहरूको सशक्त उपस्थितिले पुरुष–दलनको तेजोबध होस् र स्वास्नीलाई मान्छे नगन्ने अभिमानी लोग्नेहरूको शिर ढलोस् ! 'नारीपुरुष समान हुन् र दुवैलाई आदर र सद्भावपूर्ण व्यवहार गरिनुपर्छ' भन्ने सद्बुद्धि मनभित्रैबाट नपलाएसम्म दम्भी पुरुषको हृदय परिवर्तन गर्न बडो गाह्रो छ ।