आन्तरिक स्वतन्त्रता अभय र साधना

अध्यात्म तथा धर्मका नाममा विभिन्न धर्म-सम्प्रदायका तथा कथित गुरुहरूले समाजमा भय, त्रास र परनिर्भरता नै सिर्जना गरिरहेका छन् । धर्मको आवरणमा मानिसको मनोदशालाई सुधार्नेभन्दा बिगार्ने काम गरिरहेका छन् । समाज र राष्ट्र राजनीतिक र आर्थिक रूपमा भन्दा धार्मिक रूपमा बढी विभाजित र द्वेषमा छ ।

यो द्वेष गहिरो छ, अन्य सन्दर्भका द्वेषहरूभन्दा । धर्मगुरुहरूले यो गर, त्यो गर, यो बनाऊ, त्यो बनाऊ, यति देऊ भन्दै ईश्वर र देवताको दुहाई दिँदै त्रास नै सिर्जना गरेका छन्, समाजमा । अध्यात्म तथा धर्मको वास्तविक ध्येय समभाव सिर्जना गर्नु हो, शान्ति र अपनत्व बढाउनु हो । तर के यसो भइरहेको छ त ?

मानिस भय र त्रासमा बस्न सक्तैन । आनन्दको कुरा त धेरै टाढाको भयो । मोक्ष त्यसपछिको विषय हो । अध्यात्मको अन्तिम ध्येय मोक्ष प्राप्तिलाई मानिन्छ । यो भनेको पूर्णरूपमा आन्तरिक स्वतन्त्रता र भयरहित अवस्थाको प्रत्यक्ष अनुभूति हो, गहिरो र स्थायी अनुभूति ।

सामान्य र अस्थायी अनुभूति त धेरै हुन्छन्, पटक-पटक भइरहन्छन् तर स्थायी अनुभूति महत्त्वपूर्ण छ । त्यसैले भयबाट मुक्त हुन आन्तरिक स्वतन्त्रताको प्रत्यक्ष र स्थायी अनुभूति भइरहनुपर्छ । मानिस पलपलमा भयभीत छ । यो भयभीत हुनुमा बहुकारण हुन सक्छन् । जीवन सुरक्षाको भय, रोगको भय, धन हरणको भय आदि । सबैभन्दा डरलाग्दो भय तृष्णाको छ । तृष्णाले हरदम भय नै सिर्जना गर्छ ।

कृष्ण, बुद्ध, जिसस, मोहम्मद, जैन तिर्थंकर, नानक, कविर आदि महापुरुषहरूले आन्तरिक स्वतन्त्रताको स्थायी र प्रत्यक्ष अनुभूति गरेका हुन् र त्यस अवस्थामा उनीहरू भगवान् कहलाइए, अर्थात् अस्तित्वसँग एकाकार भए । अस्तित्व भयभीत छैन । अस्तित्व आनन्दित छ । त्यसैले अस्तित्व तथा परमात्मालाई सत्चितानन्द भनिन्छ ।

वास्तवमा एउटा मानवमै भगवान् हुने सामथ्र्य र गुण छ । मानव जीवन प्राप्तिको विशिष्ट विशेषता पनि यही हो भन्छ अध्यात्मले । तर यसको लागि निश्चित रूपमा दैवी सम्पदाको संग्रह हुँदै जानुपर्छ भनिएको छ । गीताको सोह्रौं अध्यायको प्रथम तीन श्लोकमा केही दैवी सम्पदाहरूको उल्लेख छ । यसमा भयको सर्वथा अभावलाई दैवी सम्पदाको सुरुमै उल्लेख गरिएको छ । वास्तवमा दैवी सम्पदा बढ्दै जाँदा भयरहित अवस्था पनि बढ्दै जाने हो ।

यो गुणभन्दा पनि परिणाम हो भन्नु बढी उपयुक्त होला । गीतामा स्थितप्रज्ञ अवस्थाबारे पनि उल्लेख छ । समभाव, द्रष्टा भाव, साक्षी भावको अवस्था पनि भयरहित अवस्थाको प्राप्तिका साधन हुन् । त्यसैले समत्वलाई योग भनिएको छ, यो पनि भयरहित अवस्थाको उपज हो । दुःख-सुख, सम्पन्नता-विपन्नता आदिमा सबै भावमा रहने अवस्था हो समत्व ।

तर मूल प्रश्न छ- यो अवस्था, गुण तथा प्रवृत्ति कहाँबाट कसरी प्राप्त हुन्छ ? यसैको उत्तरको लागि सारा योगसाधना, गीतामा कृष्णको वाणी, बुद्ध वाणी र उपनिषद्हरूमा ऋषिहरूका वाणी होस् या सन्तका वाणी महत्त्वपूर्ण छन् । यसमा अभ्यासको ठूलो महत्त्व छ । त्यसैले गीतामा पनि श्रीकृष्णले अर्जुनलाई बारम्बारको अभ्यास र वैराग्यमा जानुपर्ने बताउनुभएको छ ।

मानव जीवनको प्राप्ति दुर्लभ छ । मानन जीवन जिउने ध्येय, लक्ष्य र कर्म पनि विचित्र छन् । कोही सांसारिक सुखलाई नै प्रमुख ध्येय मान्छन् र संग्रह भोगमा लाग्छन् । यस्ता प्रवृत्ति प्रायः मुर्छामा नै बाँच्छन् र प्रकृतिका दास बनेर जिउँछन् । वास्तवमा मानिसले भोग भोगेको होइन, प्रकृतिले आफ्नो कार्य गराएको मात्र हो ।

मानिसको जीवन त एउटा निश्चित समयको लागि छ । त्यो समयभित्र प्रकृतिले सकेसम्म मानिसलाई दास बनाउने हो । इन्द्रियहरू र मनको खेल चंगुलमा प्रकृतिले देहलाई फसाएर जड्तातर्फ उन्मुख गराउँछ र त्यो नै भोग हो र यसका विभिन्न रूप र प्रकृति छन् ।

अर्को प्रकारको जीवन पनि मानिसले जिउन सक्छ र त्यो होसपूर्ण जीवन हो, साधनाको जीवनको धर्म र अध्यात्मको जीवन । यस प्रकारको जीवनमा मानिस सकेसम्म प्रकृतिको बर्बाद तथा दासताबाट मुक्ति चाहन्छ । विभिन्न साधना अपनाउँछ र आन्तरिक, स्थायी र गहिरो शान्ति खोज्छ मान्छेले ।

मानिस अपार प्रकृतिको चंगुलबाट निस्कने उपाय खोज्छ र पराप्रकृति तथा परमात्मा भनौं वा अस्तित्व भनौं, त्यसमा एकाकार हुन चाहन्छ । यी अवस्थातर्फ उन्मुख हुँदै जाँदा भय, त्रास, भोगवासनाको चाहना हराउँदै जान्छ । यही नै आन्तरिक स्वतन्त्रतातर्फ उन्मुख हुँदै जाने अवस्था हो ।

मोक्ष निर्वाणतर्फ उन्मुख हुँदै जाने मार्ग हो । तर यो सुगम पनि छैन र सबैलाई पर्याप्त पनि छैन । प्रकृतिको घनीभूत फैलावट, हस्तक्षेप र लीलाबाट मानिसलई उम्कन कठिन छ । त्यसैले साधनाको महत्त्व छ । प्रकृतिले आफ्नो सर्वोपरि ध्येय पूरा गर्न मनसहितको सर्वोत्तम प्राणीको सृष्टि गरेको छ । शरीर र मनको अशुद्ध अवस्थामा भय बढेर जान्छ ।

शुद्धता बढ्दै गएपछि भय, त्रास घट्दै जान्छ र भोग तथा संग्रह बुद्धि पनि घट्दै जान्छ । त्यसैले समत्व तथा समभावको अवस्था भनेको शुद्धताको अवस्था हो । सारा ब्रह्माण्डको अस्तित्व शुद्धताबाट सञ्चालित छ । आगो शुद्ध हुन्छ, सूर्यको किरण शुद्ध हुन्छ, चन्द्रमाको शीतलता शुद्ध हुन्छ ।

हरेक शुद्धताको परम महत्त्व छ । पञ्चमहाभूत पनि शुद्धतातर्फ उन्मुख छन् । माटो, जल, वायु र अग्निले दुषितलाई शुद्ध बनाउँछन् । आकाश तत्त्व त आफैँमा परम शुद्ध छ, किनकि त्यो शून्य छ । शून्य शुद्ध र पूर्ण हुन्छ । त्यसैले शून्यलाई जोड्दा, घटाउँदा, भाग गर्दा र गुणन गर्दा पनि शून्य नै प्रतिफल हुन्छ । सबै अंकहरू अपूर्ण र परिवर्तित छन्, तर शून्य पूर्ण छ । त्यसैले 'ओमकार' शून्यको शब्द हो, शून्यको ध्वनि हो । त्यसैबाट सबैको उत्पत्ति भएको छ ।

अब देशको कुरा गरौं । देशको उन्नति पनि त्यहाँका बहुसंख्यक मानिसको शुद्धतामा भर पर्छ । त्यो शुद्धता बाहिरीभन्दा आन्तरिक विषय हो । त्यसैले प्रकृतिका तीन गुण धर्मको कुरा आउँछ अध्यात्ममा । सत्व बढ्दै जाँदा अमनचैन, शान्ति र आनन्द बढ्छ र तमो बढ्दा द्वन्द्व, झगडा, अशान्ति र अप्रियता बढ्दै जान्छ । स्वामी विवेकानन्दले विवाद, द्वन्द्व र अस्थिरताका बेलामा तत्कालीन भारतमा भन्नुभएको थियो- सत्वलाई बढाऊ, रजलाई सन्तुलनमा राख र तमोलाई दबाऊ । यो गुणधर्म जनतामा भन्दा नेतामा बढी सन्तुलित र परिष्कृत हुनु जरुरी छ, राष्ट्रहितको लागि ।

कुनै मानिसमा राम्रो चरित्र, व्यवहार, कर्म त्यसै आउने होइन । यसमा प्रकृतिको गुण धर्मको पनि ठूलो हात वा असर छ । तमो गुणी व्यक्ति अशुद्ध हुन्छ । तमो गुणीको भोजन, संगत, सोच र व्यवहार नै फरक हुन्छ । अशुद्ध व्यक्ति अन्धकारमा हुन्छ र भयमा हुन्छ । आफू भयमा हुँदा अरूलाई पनि भयभीत बनाउँछ ।

अधिकांश द्वन्द्व, झगडा, युद्ध, अपराध तमोगुणी वृत्तिका फल हुन् । तमोगुणी सोचका फल हुन् । शुद्ध व्यक्ति प्रज्ञामा हुन्छ । आफू पनि अभयको अवस्थामा हुन्छ र अरूलाई पनि अभय तुल्याउने कोसिस गर्छ । त्यस्ता व्यक्तिहरूको संख्या बढ्दै जाँदा र त्यस्ता व्यक्ति समाज र राष्ट्रको नेतृत्वमा पुग्दा, रहँदा समाज र राष्ट्रमा शान्ति र उन्नति बढ्दै जान्छ ।

अध्यात्ममा होस् वा भौतिक लौकिक व्यवहारमा होस्, साधना अभ्यासको सर्वाधिक महत्त्व छ । अध्यात्ममा मात्र होइन, भौतिक उन्नतिको पक्षमा पनि साधना चाहिन्छ ।

अब विचार गरौं दुरवस्थाको कारणबारे । आन्तरिक रूपमा स्वतन्त्र हुने, बलवान् र भयरहित हुन सक्ने सामथ्र्यलाई पहिचान गर्न नसक्दा मानिस भड्किएका छन् । अधिकांश धर्म सम्प्रदायले बाहिर-बाहिर मन्दिर, गुम्बा, मस्जिद, गिर्जाघरमा भगवान् खोज्छन्, इष्टदेव खोज्छन् । तिनले आआफ्ना सम्प्रदायका नाम, रूप, गुण र संस्कार मात्र स्विकार्छन्, अरूलाई स्विकार्दैनन् । सत्य एकै भए पनि खण्डीकृत र विकृति गरिएको छ यसरी । कपितय अवस्थामा एक धर्म सम्प्रदायले अर्कोलाई घृणा र अवेहलना गर्ने गर्छन् । युद्धसम्म गर्छन् र भन्छन् धर्म युद्ध हो भनेर ।

वास्तवमा त्यो धर्म युद्ध नभएर द्वन्द्व युद्ध हो । घृणा युद्ध हो र प्रकृतिको विकार हो । अध्यात्मको चुरो तथा मूलतत्त्वको प्राप्तिको मार्ग अपनाउनेभन्दा बाहिरी स्वार्थ, विकृत संस्कृति र मान्यताले बाहिरी आवरणमा लेप मात्र लगाउँदै जाँदा मूलतत्त्व छोपिएर धर्मको नाममा समाजले बोझ मात्र बोक्न पुग्छ । त्यसैले सत्य एउटै हुँदा पनि समाजमा द्वन्द्व र कलह छ । एउटै सूर्य सर्वत्र उदयमान हुँदा पनि मानिसले बुझ्न सकेको छैन त्यो सूर्यलाई ।

एउटा शुद्ध सत्व अवस्थाको मानिसले द्वन्द्व, कलह र हिंसा मन पराउँदैन । उसमा अहंकार पनि हुँदैन । ऊ सहज, सरल र शान्त हुन्छ । उसमा बुद्धि र विवेकको उचित समन्वय हुन्छ र प्रज्ञावान् हुन्छ । प्रज्ञावान् मानिस दृढ हुन्छ, संकल्प शक्ति हुन्छ, क्रिया शक्ति हुन्छ । धर्ममा मात्र होइन राजनीतिमा पनि यस्ता व्यक्ति देखा परे सक्षम नेतृत्वको आगमन हुन्छ । यी व्यक्तिले दूरदृष्टि राख्छन्, तिनको निःस्वार्थ भावना र कर्मयोगी चित्तधाराले राष्ट्रलाई बलवान्, शान्त र समृद्धि बनाउँछ ।

संसारका राम्रा नेताहरूमा यो चरित्र र व्यवहार देखिन्छ । त्यस्ता व्यक्तिहरू कसरी उधन्न गर्ने अर्थात् कहाँबाट प्राप्त गर्ने ? शिक्षा दीक्षा, संस्कारको भूमिका पनि छ, तर अध्यात्ममा होस् वा भौतिक लौकिक व्यवहारमा होस्, साधना अभ्यासको सर्वाधिक महत्त्व छ । अध्यात्ममा मात्र होइन, भौतिक उन्नतिको पक्षमा पनि साधना चाहिन्छ ।

अहिले व्यक्तिगत र गुटगत साधना मात्र चलिरहेछ राजनीतिमा । समाज र राष्ट्रहितको पक्षमा निःस्वार्थ साधना गर्न सक्ने कर्मयोगी देशले खोजी र प्रतीक्षा गरिरहेछ । ईश्वर पुकारौं- त्यो कर्मयोगीको आगमन होस् शीघ्र, यो देशको मुहार फेर्न, शान्ति, स्थायित्व र समृद्धि प्राप्ति गर्न ।