मानसिक स्वास्थ्य र पुनस्र्थापना

अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठनले गरेको एक सर्वेक्षणअनुसार विश्वमा अरू अपांगताभन्दा मानसिक अपांगताबाट ग्रसित व्यक्तिको समुदाय बृहत् छ । मानसिक रोग लागेपछि अब ठीक नै हुँदैन, औषधि सेवन गरिसकेका मानसिक रोगीले समुदायमा उत्पादक काम गर्न सक्दैनन् भन्ने अल्पधारणा हामी र हाम्रो समाजमा छ ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनले दिएको परिभाषाअनुरूप एउटा व्यक्ति स्वस्थ हुन मानसिक रूपले पनि स्वस्थ हुनुपर्छ । तथापि मानसिक स्वास्थ्य र यसका सकारात्मक प्रयास अझै पनि ओझेलमै परेको छ । झन् हाम्रोजस्तो मुलुकमा त यो विषय अझ पछाडि परेको छ।
पुनस्र्थापनाको परिभाषा केलाउने हो भने यसको दायरा धेरै फराकिलो छ ।

उपचारका क्रममा बिरामीले देखाउने ससाना परिवर्तन पनि पुनस्र्थापनाकै एउटा पाटो हो । डिप्रेसनको बिरामीले १५ दिनदेखि आफूले गर्नुपर्ने महत्वपूर्ण दैनिकी गरेको छैन, मुखसम्म धोएको छैन तर औषधि र थेरापीको सहायताले मुख धुन थाल्छ भने त्यो पनि पुनस्र्थापनाको एउटा सानो प्रयास हो । त्यस्तै सबै मानसिक रोगबाट पीडित व्यक्ति फेरि समाजमै फर्किन्छन् भन्ने छैन, कसैकसैलाई जीवनभर नै सेवा र सहयोग चाहिन्छ ।

हाम्रो देशको परिवेश बुझ्ने हो भने मानसिक रोग र उपचारका प्रयासहरू अझै पनि मेडिकल मोडलबाट नै प्रभावित भएको पाइएको छ । विगतभन्दा मानसिक स्वास्थ्यमा उल्लेखनीय रूपमा दक्ष जनशक्ति उत्पादन भएको छ । तर पनि उत्पादित जनशक्ति अरू फाँटमा भन्दा अपुग नै देखिन्छ । मानसिक रोगसम्बन्धी जनचेतनाका प्रयास पनि अपुग नै देखिन्छ ।

अझै पनि दिनहुँ पत्रपत्रिकामा मानसिक रोगीहरूको दर्दनाक स्थिति र परिस्थितिका विषयमा समाचारहरू आई नै रहन्छन् । पहिलो समयमा देशले साइक्याट्रिक डाक्टरहरू उत्पादन गर्न थालेको छ । तथापि देशमा एउटा पनि पुनस्र्थापना साइक्याट्रिक छैनन् । त्यसै गरेर व्यावसायिक थेरापी मानसिक पुनस्र्थापनाका लागि नभई नहुने अर्काे दक्ष जनशक्ति हो । त्यो जनशक्ति पनि हाम्रो देशमा छँदै छैन ।

प्रायःजसो पुनस्र्थापना केन्द्रहरू मेडिकल मोडलबाट नै प्रभावित भएका देखिन्छन् । तथापि केही निजी संस्थाले विगत छोटो समयदेखि साइक्याट्रिक पुनस्र्थापनाका कामहरू गर्दै आएका छन् र साइको–सोसल पुनस्र्थापनाको नमुना पछ्याइरहेका छन् ।
पुनस्र्थापना आफैंमा महँगो, एकदम खर्चिलो र झन्झटिलो प्रयास हो । झन् मानसिक स्वास्थ्यसँग यसलाई जोडेर हेर्ने हो भने त यो असम्भव र महत्वाकांक्षी योजना पनि हो । हाम्रोजस्तो मुलुकमा कतिपय व्यक्ति सेवाको पहुँचमै आएका हुँदैनन् । आएका व्यक्ति पनि महँगो औषधि, अधुरो उपचार वा गलत उपचारजस्ता कारणले समयमै निको हुन पाउँदैनन् ।

हाम्रोजस्तो मुलुक जहाँ सरकारले सामाजिक स्वास्थ्य सुरक्षाको नीति प्रयोगमा ल्याउन सकेको छैन । मानसिक स्वास्थ्य कमजोर हुँदा परिवारलाई नै थप आर्थिक भार पुग्छ साथै मानसिक रोग लागेपछि जागिर पनि छाड्नुपर्ने अवस्थाका कारण मानसिक रोगी थप अन्यायमा परेका छन् ।

मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी जनचेतनामूलक प्रयास विगत केही वर्षदेखि संयुक्त रूपमा भइरहेका छन् । अझ प्राथमिक स्वास्थ्य हेरचाहको एउटा महत्वपूर्ण तत्वका रूपमा नेपाल सरकारले यसलाई ग्रहण गरेर स्कुल मेन्टल हेल्थको अवधारणा अगाडि सारेको छ । तथापि नेपालमा भएका अधिकांश विद्यालयले विद्यालयमा मनोविमर्श दाताहरूलाई ग्रहण गरेको अवस्था भने छैन । केही निजी संघसंस्थाले यो अवधारणालाई ग्रहण गरेर केही आशालाग्दा काम गरेका छन् । यसले गर्दा विद्यालयस्तरबाट नै मानसिक रोगसम्बन्धी जनचेतनाका प्रयासहरू सफल भएका पनि देखिन्छन् ।

पुनस्र्थापनामा सहयाग पु¥याउने अर्को महत्वपूर्ण पक्ष भनेको परिवार र समाज हो । त्यसैले परिवार र समाजलाई मानसिक रूपमा तयार गर्नु अर्को थप चुनौती पनि हो । तथापि यो महत्वपूर्ण पक्षलाई समेट्नैपर्छ । किनभने विगतमा यी पक्षलाई पुनस्र्थापनामा समाहित नगरिएकाले थुप्रै मानसिक रोगबाट ग्रसित व्यक्तिहरूको पूर्ण उपचार हुन सकेको छैन । पुनस्र्थापनाको प्रक्रिया बीचमै असफल भएको पाइएको छ ।

मानसिक स्वास्थ्य र त्यससम्बन्धी आममानिसको अल्पधारणा त अझै पनि समाजमा विधमान नै छ । तर पनि विगत दस वर्षभन्दा अहिले पक्कै पनि आमधारणा र सोचमा परिर्वतन हुँदै आएको छ । यो नगण्य परिवर्तनलाई पनि रूपान्तरणको एउटा सानो फड्को मान्न सकिन्छ ।

मानसिक स्वास्थ्यमा जनचेतना एउटा पक्ष हो भने समाजिक पुनस्र्थापना अर्को महत्वपुर्ण पक्ष हो । यी दुवै विषयलाई हामीले सँगसँगै लैजानुपर्छ नत्र हाम्रोजस्तो मुलुकका लागि मानसिक अपांगता एउटा थप बोझका रूपमा भविष्यमा प्रस्तुत हुनेछ । त्यसैले पनि मानसिक स्वास्थ्य र पुनस्र्थापनाको विषय हिजो यस क्षेत्रमा लागेका व्यक्तिहरूको मात्र साझ सवालको विषय थियो भने अबउप्रान्त हामी सबैको चासोको विषय बन्न सकेको खण्डमा मात्र मानसिक रोगबाट ग्रसित व्यक्तिहरूले समाजिक न्याय पाउनेछन्।