हात्ती र गधा चिन्हमा तपाईं कता ?

‘साताका पाँच दिन अमेरिकामा बस्नेहरु हाड घोट्छन, बाँकी दुई दिन कार्ड घोट्छन् ।’

फेसबुकको एउटा बहुचर्चित भनाई

यो आलेख लेखिरहँदा मतदान केन्द्रहरू तयार पारिइरहेको, प्रेसमा छापिइरहँदा गधा र हात्तीबीच मतदान भइरहेको हुनेछ । पत्रिका वितरण होउन्जेल मतदान सकिएको मुचुल्का गर्ने तयारी हुनेछ र त्यसलगत्तै मतपरिणाम निस्कन थाल्नेछ ! किनभने यो संयुक्त राज्य अमेरिकाको राष्ट्रपतीय चुनाव हो, जहाँ मतदान हुन समय लाग्छ, मतगणना गर्न लाग्दैन । प्रविधिले मतगणना तीव्र गतिमा गरिदिन्छ ।

अमेरिकाको राष्ट्रपतिको चुनाव खासमा पोहोर यतिखेरदेखि नै चर्चा र विवादमा छ । तर अचम्मलाग्दो कुरा के छ भने त्यतिखेरदेखि नै राष्ट्रपतिका दुईजना उम्मेदवार डेमोक्रेटिक पार्टीकी हिलारी क्लिन्टन र रिपब्लिकन पार्टीका डोनाल्ड ट्रम्प मात्रै छन् झैं प्रचार गरिएको छ । संसारभर र स्वयं अमेरिकामा पनि यी दुई प्रतिस्पर्धीको मात्र खबर प्रकाशित भइरहेको छ । तर अमेरिकाको पैंतालीसौं राष्ट्रपति चुन्ने यो चुनावमा दर्जन बढी उम्मेदवारहरू चुनावी मैदानमा छन् ।

अरू उम्मेदवारबारे न कसैलाई जान्नेसुन्ने रुचि छ न त सञ्चारमाध्यमले तिनको कतै चर्चापरिचर्चा नै गरेका छन् । सबैजना अन्य उम्मेदवारबारे कुहिराको काग झैं बनेका छन् । अमेरिकाको कम्युनिस्ट पार्टीमा लामो समय महासचिव रहेका गसको हालको जीवनी पढ्दा थाहा पाएँ, उनी स्वयं कैयौंपटक राष्ट्रपतिको चुनावमा उम्मेदवार बनेका रहेछन् । त्यसो भए अरू पार्टी पनि त होलान् अमेरिकामा र तिनले पनि राष्ट्रपतिको चुनावमा आआफ्ना घोषणापत्रसहित उम्मेदवारी दिएका होलान् भन्ने जान्न मन लाग्यो ।

पन्ध्र बढी राष्ट्रपतिका उम्मेदवार

इन्टरनेटको सहारामा गुगलमा खोजें । नभन्दै हात्ती चुनाव चिन्ह भएको रिपब्लिकन पार्टी र गधा चुनाव चिन्ह भएको डेमोक्रेटिक पार्टीबाहेक अन्य पार्टीले पनि उम्मेदवारी दिएका रहेछन् । तिनलाई थर्ड पार्टी भनिँदो रहेछ, जसमा लिबरेटेरियन पार्टीले गेरी जोन्सन, ग्रिन पार्टीले जिल स्टेम, कन्स्टिच्युसन पार्टीले डारेलकास्ट, रिफर्म पार्टीले रोकिडेलालाई उम्मेदवार बनाएका रहेछन् । त्यसबाहेक स्वतन्त्र उम्मेदवारको रूपमा अन्य दसजनाले निर्वाचनमा उम्मेदवारी दिएका छन् ।

अमेरिका असल शासक, कुशल प्रशासक र विधिको शासनले मात्र अचम्मको होइन, यहाँको निर्वाचन पनि अचम्मको छ । हामीकहाँ वा अन्यत्र आमचुनावमा जसले बढी मत ल्याउँछ, उसैले चुनाव जित्छ भनेजस्तो महाशक्ति अमेरिकामा हुँदैन ।

कसरी हुन्छ अमेरिकी चुनाव ? प्राडाधारी प्राध्यापकहरूलाई सोध्दा पनि सटिक जवाफ आउन सकेन । त्यसपछि मात्र निर्वाचन आयोगका पूर्व प्रमुख आयुक्त नीलकण्ठ उप्रेतीलाई सम्पर्क गरी सोध्दा उनले वास्तविक अमेरिकी चुनाव प्रक्रियाबारे बताए र महाशक्ति राष्ट्रको चुनावी खेला खोतले !

आजको अमेरिकाको चुनावमा धेरैवटा चुनाव भइरहेका छन् । संसद्को दुवै सदनको चुनाव पनि भइरहेको छ । अमेरिकाका पचास राज्य (साना हुन् वा ठूला) बाट २/२ का दरले सिनेट (माथिल्लो संसद्) मा एक सय, हाउस अफ रिप्रिजेन्टेटिभ (तल्लो सदन) मा ४३५, वासिंगटन डिसीबाट ३ जना गरेर ५३८ जनाको लागि मतदान भइरहेछ । यसैलाई ‘इलेक्टोरल कलेज’ भनिन्छ ।

यसमा जसले जित्छ, जितिसकेपछि उसको विपक्षीले पाएको मत पनि जित्नेकै खातामा जोडिन्छ । अनि राष्ट्रपतिको चुनाव जित्न जुन पार्टीले ५३८ मध्ये बहुमत ल्याउँछ, त्यही पार्टीको राष्ट्रपतिको उम्मेदवारले चुनाव जित्छ । जर्ज बुसको बेलामा अलगोरले राष्ट्रपति निर्वाचनमा जनताको प्रत्यक्ष मत धेरै पाए पनि इलेक्टोरल भोट (५३८) मध्ये धेरै बुसले जितेकाले बुस नै अमेरिकाको राष्ट्रपति बनेको कारण यही थियो ।

उप्रेतीले अमेरिकी प्रणाली नबुझेकालाई पर्ने अप्ठेरो प्रस्ट्याउँदै भने, त्यसैले राष्ट्रपतिका उम्मेदवारमध्ये जसले जति प्रत्यक्ष भोट ल्याउँछ उसले चुनाव जित्छ भन्ने होइन अमेरिकामा । हाम्रो राष्ट्रिय सभा र राष्ट्रपतिको चुनाव जस्तै परोक्ष तरिकाले अमेरिकाको राष्ट्रपतिको चुनाव हुन्छ ।

मतदाता कति ?

अमेरिकाको जनसंख्या ३२ करोड रहेको छ भने मतदाता २० करोड । तर अमेरिका त्यहाँका रेड इन्डियन भनिने रैथाने वासिन्दाको वर्चस्वको होइन, आप्रवासीहरूको मुलुक हो । मेहनत नै अमेरिकाको पर्याय हो । त्यसैले भनिन्छ, सातामा पाँच दिन अमेरिकीले हाड घोट्छन्, बाँकी दुई दिन कार्ड घोट्छन् !

कोलम्बसले अमेरिका पत्ता लगाएपछि रेड इन्डियनहरू युरोपियनहरूबाट खेदीखेदी नारायणहरि बनाइए । अमेरिका पुग्ने गोराहरूले अफ्रिकाबाट काला जातिलाई दासको रूपमा ल्याएर काममा लदाए । त्यसले गर्दा कालाको संख्या अमेरिकामा कम छैन । अहिले त नेपालीहरू पनि अमेरिकामा ६ लाख पुगिसके भनिन्छ ।

अमेरिकाको जनसंख्याको कुरा गर्दा सुरुमा अमेरिकामा आउने गोराहरू अहिले अल्पमतमै पुगेका छन् । तीन पुस्ता बस्नेको गन्ती गर्ने हो भने बत्तीसमध्ये पच्चीस करोड एसिया, मध्य अमेरिका र अफ्रिकाका आप्रवासी छन् र सात प्रतिशत मात्र तीन पुस्ता अगाडिदेखि बसोवास गर्ने आप्रवासी छन् ।

पैंतालीसौं राष्ट्रपतिको चुनाव

अमेरिकी राष्ट्रपतीय चुनाव हुन थालेको १७१ वर्ष भइसकेको छ अर्थात् सन् १८४५ देखिको निरन्तरता हो, आज भइरहेको निर्वाचन । आजको चुनावले संयुक्त राज्य अमेरिकाको पंैतालीसौं राष्ट्रपति चुन्नेछ । हरेक चुनावमा रिपब्लिकन र डेमोक्रेटिक पार्टीबीच प्रतिस्पर्धा हुने भएकाले संसारभरका मानिसलाई भ्रम परेको छ, अमेरिका दुई दलीय व्यवस्था भएको मुलुक हो र यहाँ रिपब्लिकन र डेमोक्रेटिक दलका हात्ती र गधा चुनाव चिन्हबीच प्रतिस्पर्धा भइरहन्छ ! यही भ्रमले गर्दा अमेरिकी समाजमा आफ्नै महफ्व र विशिष्टता भएका अन्य उम्मेदवारहरूको चर्चा अमेरिकाबाहिर बिरलै हुने गर्छ ।

स्वास्नी मानिसप्रति संकुचित

अमेरिकाका अन्य चुनावभन्दा यसपालिको चुनाव संसारभर अत्यधिक चासो र उत्सुकताका साथ हेरिने अर्को एउटा कारण पनि छ र त्यो हो, पहिलोपल्ट हिलारी क्लिन्टन राष्ट्रपतिको निर्वाचनमा उम्मेदवार बनेकी छन् । यसले गर्दा संसारभरका महिलाहरूको चासो मात्र होइन, पुरुषहरूको पनि उत्तिकै उत्सुकता अमेरिकी चुनावले सिर्जना गरेको छ । हुन पनि सबैभन्दा बढी प्रजातन्त्र, मानव, महिला अधिकारको चर्चा गर्ने अमेरिकामा किन ४४ पटक पुरुष बन्दा पनि एकजना महिला राष्ट्रपति बन्न सकेनन् ?

संसारभरकै अल्पविकसित मुलुकमा महिला अधिकारका क्षेत्रमा खर्च गरिरहेको अमेरिकामाथि सदावहार प्रश्न हो यो, अरू देशका महिलालाई राजनीतिमा सहभागी गराउन किन अमेरिकीहरू खर्च गर्छन् ? पहिला आफ्नै देशमा एकजना महिला राष्ट्रपति बनाएर देखाऊन् ! यसो भन्दा अमेरिकीहरू लाजले भुतुक्क हुन्थे ।

हुन पनि भाले डाँको भएका साँढे जस्ता अमेरिकीहरू महिलालाई अगाडि बढेको पटक्कै रुचाउन्नन् । यसको उदाहरण खोज्न अन्यत्र जानैपर्दैन । दुइपटक यिनै हात्ती र गधा चुनाव चिन्हधारीले उपराष्ट्रपतिमा महिलाहरू (जेराल्डिङफेरारो र अलास्काकी गभर्नर पालिन) लाई उठाएका थिए तर पुरुषवादी अमेरिकीहरूले महिला उठाउने भन्दै राष्ट्रपतिका पुरुष उम्मेदवारलाई नै चुनावमा हराइदिए ! यति संकुचित छन् अमेरिकीहरू स्वास्नीमानिसप्रति !

हिलारी र ट्रम्प प्रतिस्पर्धा

आज भइरहेको राष्ट्रपति निर्वाचन पनि गधा चुनाव चिन्ह भएकी उम्मेदवार हिलारी क्लिन्टन र हात्ती चिन्ह भएका डोनाल्ड ट्रम्पका बीचमै हराएका जस्ता छन् अन्य उम्मेदावारहरू चुनाव जित्ने प्रतिस्पर्धामै छैनन् ।
हिलारी रोधाम क्लिन्टनको जन्म २६ अक्टोबर १९४७ मा भएको हो । बाबु हग रोधाम सामान्य व्यापारी र आमा डोराथी होवेल रोधाम गृहिणी थिइन् ।

हिलारीका दुई भाइ छन् । बाल्यकालमा दुःख, पीडा देखेभोगेकी न्यूनमध्यम परिवारकी हिलारी विध्वंसकारी दोस्रो विश्वयुद्धपछि जन्मेकी थिइन् । युद्धले थङथिलो भएको समयमा जन्मिएकाले कति संघर्ष गर्नुपर्छ माओवादी जनयुद्ध र विदेशी सेनामा भर्ती भएका सन्तानको पीडा नेपाली परिवारलाई दोहोर्‍याइरहन पर्दैन । हिलारीले ‘द लिभिङ हिस्ट्री’ भन्ने आत्मकथामा लेखेकी छन् ।

सन् १९६० मा १४ वर्षकी किशोरी हिलारीले जोन अफ केनेडी राष्ट्रपतिको चुनाव उठेका, घरघरमा भोट माग्दै कुराकानी गरेको, आफ्नै बाबु केनेडीको प्रचारमा हिँडेको र आफैं त्यो चुनावमा सहभागी भएको चर्चा पुस्तकमा छ । अमेरिका मात्र होइन, नेपाल भ्रमण गरेको बेला उनलाई लागेका कुरा ‘साइलेन्स इज नट स्पोकन हेयर’ भन्ने शीर्षकमा लेखेकी छन् ।

एल युनिभरसिटीको ल स्कुलमा पढेकी हिलारीको भेट यही पढिरहेका बिल क्लिन्टनसँग भएको थियो, जो पछि अमेरिकाको राष्ट्रपति भए । राष्ट्रपतिकी पत्नीका रूपमा प्रथम महिला भई हिलारी ह्वाइट हाउसमा दुई कार्यकाल बसिन् । बिल र हिलारी क्लिन्टनकी मात्र एक छोरी छन् ।

वकिल, सिनेटर हुँदै राष्ट्रपतिकी उम्मेदवार बनेकी हिलारी यसअघिको राष्ट्रपतिको निर्वाचनमा डेमोक्रेटिक पार्टीभित्र वर्तमान राष्ट्रपति बाराक ओबामासँगको प्रतिस्पर्धामा पराजित भएकी थिइन् । बाराकले प्रतिद्वन्द्वी हिलारीलाई विदेशमन्त्री बनाए । यसपालिको राष्ट्रपति निर्वाचनमा पार्टीभित्र बर्नी स्यान्डर्ससँग प्रतिस्पर्धा गरी हिलारी अमेरिकी राष्ट्रपतिको लागि प्रथम महिला उम्मेदवार बनिन् ।

डोनाल्ड जोन ट्रम्प राजनीतिक अनुभव भएका व्यक्ति होइनन् । उनी धनाढ्य अमेरिकी व्यापारी हुन् । हिलारीभन्दा एक वर्ष पहिला जुन १९४६ मा जन्मिएका ट्रम्प धनाढ्य अमेरिकी पे्रmड ट्रम्प र आमा म्यारी आन्ना न्याक्लिडका छोरा हुन् । खासमा ट्रम्पका बाबु जर्मनवंशका ड्रम्ट हुन् तर उनले आफ्नो थर ड्रम्टलाई ट्रम्प बनाएपछि उनका सन्तानले पनि ट्रम्प नै लेख्न थाले ।

डोनाल्ड जोन ट्रम्पले सन् १९६८ मा युनिभरसिटी अफ पेन्सलभानियाबाट अर्थशास्त्रमा स्नातक गरे । व्यापार व्यवसायमा लागे । यिनी टीभीको टक सो ‘द एपरेन्टिस’ का सञ्चालक पनि रहे । यिनले तीनवटा विवाह गरे, जसबाट पाँच सन्तान छन् ।

दुई उम्मेदवारबीच भिन्नता

वर्ष दिनदेखिको अमेरिकी निर्वाचनको क्रममा दुवै उम्मेदवार भिन्न रूपमा प्रस्तुत भएका छन् । भद्दा, अशोभनीय प्रचार अमेरिकामा पनि भयो । तर उम्मेदवारको परख मतदाताले गरिरहँदा रहेछन् ।पूर्वपरराष्ट्रमन्त्री महेन्द्र पाण्डेका सल्लाहकार आश्विन पुडासैनीले भने, हिलारी शालीन र सौम्य रूपमा अगाडि देखा परेकी छन् भने ट्रम्प म धनी छु र दुनियाँलाई देखाइदिन्छु भने झैं जोदाहा ताल देखाइरहे ।

पुडासैनीले थपे, नसुहाउँदो किसिमले हात्ती मैमत्त देखियो तर गधा शालीन र सभ्य ! यो नै कानुनी राज भएको अमेरिकामा खास बल हो । कूटनीतिक क्षमता र सरलता भएकी हिलारीसँग नेपाल र नेपाल जस्ता अतिकम विकसित र भूपरिवेष्ठित मुलुकले लाभ लिन सक्छन् । किनभने उनी मानव, महिला, बालअधिकार, गरिबी र विपन्नताविरुद्ध लड्ने अभियन्ता पनि हुन् ।

हुन पनि कुनै भाषण, डिबेट र प्रचार अभियानमा दम्भ प्रदर्शन र गालीगलोज गर्न ट्रम्प कहिल्यै पछि परेनन् । जसले गर्दा धेरै विवादमा फसे । धेरै मत सर्वेक्षणमा पछाडि परेको होहल्लामा पनि कत्ति डग्मगाएनन् । आफ्नो स्वभाव बदलेनन् । झन् आक्रामक बनिरहे । यही स्वभावले उनलाई चुनावको दिन आउँदा सर्वेक्षणमा धेरै माथि पनि आइपुगे ।

महिलामाथि ट्रम्प जाइलागिरहे, खुट्टा भए जुत्ता नाथे कति–कति ? पोप फ्रान्सिसलाई थर्र्काए । जर्ज बुसलाई ट्विन टावर ढाल्दाका राष्ट्रपति भनेर गिल्ला गरे । छिमेकी मेक्सिकोले अमेरिकालाई ड्रग, अपराधी, बलात्कारी पठाएको दोषारोपण मात्र गरेनन्, सिमानामा उसकै खर्चमा अग्लो पर्खाल लगाउँछुसम्म भने । पत्रकारलाई होच्याए । प्रतिस्पर्धी हिलारीलाई बाथरुमकी भनेर उल्याए ।

कूटनीतिक क्षमता र सरलता भएकी हिलारीसँग नेपाल र नेपाल जस्ता अतिकम विकसित र भूपरिवेष्ठित मुलुकले लाभ लिन सक्छन् । किनभने उनी मानव, महिला, बालअधिकार, गरिबी र विपन्नताविरुद्ध लड्ने अभियन्ता पनि हुन् ।

ट्रम्प अलि सन्की रूपमा प्रस्तुत भएकै हो, तर अमेरिकी चुनावका मसिना कुरा नियालिरहेका अर्का एक नेपाली राजनीतिक विश्लेषकले भने, ट्रम्पको शक्ति नै डाङडुङ हो । न गभर्नर न त सिनेटर भएको व्यक्ति एकैपटक राजनीतिमा आएको छ, उसले सामना गर्नुपर्ने प्रतिपक्षी पोलिस्ड छिन् अनि के ट्रम्प भद्र बनेर यहाँसम्म आउन सक्थ्यो ? असम्भव । तर ट्रम्पले सधैं आफूलाई आक्रामक बनेर चर्चामा ल्याइरह्यो ।

खासमा उसले रिपब्लिकन पार्टीका खर्राटहरूलाई पाखा लगाउँदै आफूलाई स्थापित गर्‍यो । गोरा धनी र याड्की अमरिकीका मनका कुरा ओकल्यो । उनले थपे, अमेरिकी कति असहिष्णु छन् भन्ने देख्नु भएन, बाराक ओबामाले दुईपल्ट शपथ ग्रहण गर्नुपर्‍यो । कारण सामान्य छ, बाराक हुसेन ओबामा भनेर गरेको शपथ ग्रहणलाई अमेरिकीले मानेनन् र पछि हुसेन हटाएर शपथ ग्रहण गर्नुपर्‍यो ।

नेपालीले के सिक्ने ?

राष्ट्र हाँक्ने नेता चुनिँदा चारैतिरबाट हेरिनुपर्दो रहेछ भन्ने शिक्षा हाम्रो लागि महत्वपूर्ण देखियो । खुला तर्क, विचार, नीति कार्यक्रम र धारणा सार्वजनिक रूपमा एउटै मञ्चबाट उठाउनाले कुन उम्मेदवार केका लागि भन्ने स्पष्ट हुने रहेछ । निर्वाचन खर्च पारदर्शी रूपमा प्रचार अभियानदेखि नै सार्वजनिक गर्नुपर्ने रहेछ । अमेरिकामा सरकार परिवर्तनपछि राजनीतिक नियुक्ति एकैपटकमा दसौं हजारमा हुने रहेछ । नेतृत्व परिवर्तन हुँदा संरचना नै परिवर्तन हुनाले गाँजेमाजे ताल स्वतः हट्ने रहेछ ।

दलभित्रै प्रतिस्पर्धा हुँदा अमेरिकीहरू गुटउपगुट बनाउनेतर्फ होइन, प्रतिस्पर्धीलाई आफ्नै शक्तिशाली मन्त्री बनाउँदा पो रहेछन् । ओबामाले हिलारीलाई त्यसैले विदेशमन्त्री बनाए, उनी पनि राजी भइन् । तर पार्टीभित्र एमालेमा ओली अध्यक्ष र प्रधानमन्त्री बन्दा माधव नेपाललाई विदेशमन्त्री बनाएको भए ? अथवा कांग्रेस सभापति शेरबहादुर अबको ६ महिनामा प्रधानमन्त्री बनेपछि के रामचन्द्र पौडेललाई आफ्नो मन्त्री बनाउलान् ? संविधानमै आमनिर्वाचनको मिति तोकेर निर्वाचन आयोगलाई अमेरिकीहरू तम्तयार रहँदा रहेछन् ।

हाम्रोमा निर्वाचन आयोग नै पूर्ण बनाइएको खै ? संविधानमा बजेट ल्याउने मिति तोकिएकाले असहज अवस्थामा पनि बजेट आयो तर कहिले निर्वाचन मिति तोक्ने ? स्थानीय निर्वाचन कहिले ? यही तालले ०७४ माघ ८ भित्र निर्वाचित संसद् बनिसक्ला त ? अहिलेसम्म हाम्रा नेताले दुई दिनकी रानी झैं, डोली चढी... नै गरेका छन् । अब अमेरिकी चुनावबाट केही शिक्षा लेलान् कि ?