ज्ञानको प्रतीक मार्ग

पूर्वीय दर्शनले युगहरूलाई चार कोटीमा विभाजन गरेको छ । तीन चार युगका नामकरण यसर गरिएका छन् । सत्ययुग जसको अवधि १७ लाख २८ हजार वर्ष थियो । त्यसपछि त्रेतायुग जसको अवधि १२ लाख ९६ हजार थियो । द्वापरयुगको कुल अवधि आठ लाख ६४ हजार रहेको थियो ।

वर्तमान कलियुगको जम्मा आयु अवधि चार लाख ३२ हजार मात्र उल्लेख भएको छ । यी चार युग अवधिमध्ये तीन युग त बितिनै सके । यस कलियुगको आयु पाँच हजार एक सय १७ वर्ष मात्र बितिसकेको ज्योतिष विज्ञानसित आबद्ध वैज्ञानिक अध्येताहरूले पञ्चांग/पात्रहरूमा उल्लेख गरेको पाइन्छ ।

बराहमिहिर तथा अन्य खगोलशास्त्रीहरूले ग्रहगोचरहरूका सम्बन्धमा प्रचुर मात्रामा अध्ययन अनुसन्धान गरेको थियो । भारतको राजस्थानमा सूर्य गतिमानबाट समय निर्धारण गर्न उसैबेला प्रयोगशाला कायम गरेको थियो । ठाउँ निश्चित सम्झन सहज नभएको यो बयोधा अवस्थामा युवा अवस्था रहँदाको २०२३ विक्रमाब्धितिर अवलोकन गरेको झझल्को अझै ताजा छ ।

वर्तमान सौरमण्डल र त्यससित सटिक अन्य नक्षत्रहरूका आपसी आकर्र्षण, विकर्षण सम्बन्धमा हाम्रा पूर्वजहरूका अध्ययन, अनुसन्धानले निकै गहकिला योगदान खगोल विज्ञानका क्षेत्र निकै अनुकूल अनुभूतिहरूले सिँचन गरेका छन् ।

यस प्रसंगको मूल बिन्दु प्रतीक मार्ग रहेको छ । प्रतीक मार्गको विवेचना त्रेतायुगकालीन ग्रन्थ महाभारत युद्ध सान्दर्भिक महान् ग्रन्थ गीता महात्म्यपरक छ । अर्जुनलाई उद्बोधान गर्ने सिलसिलामा सुझाएका कर्ममार्ग भक्तिमार्ग र ज्ञानमार्ग रहेका छन् ।

 तीनवटै मार्गका सप्रसंग व्याख्या गीता ग्रन्थमा सविस्तार उल्लेख गरेका छन् विविध गीता दर्शनका विश्लेषक विद्वानहरूले । ती विविध विद्वानहरूमध्येमा पनि भक्तपुर नगरवासी चिन्तक गीता योगमार्गका उपासक भूचन्द्र वैद्यले गीताका अठारै अध्यायमध्येका प्रत्येकलाई अर्जुन विषाद योगदेखि अन्तिम मोक्ष सन्न्यासयोग स्थापित गरेका छन् ।

योग यथार्थमा हाम्रा जीवन जगत्मा सदाबहार रूपमा संयोजन भइनै रहनुपर्ने प्रहरमा सार्थक क्षमता गुरिलो क्षमता जुटाइराख्ने क्षमता हासिल गरी सञ्चय गर्ने अवसरको गहन चिन्तन मनन अनि व्यवहार हुन आउँछ । यी सबै पक्षधर जीवन यतिमध्ये प्रसंग बनाइएको मात्र भक्तियोग, ज्ञानयोग र कर्मयोग परक रहेको छ ।

तीनै तीन योगलाई प्रसंगवश यहाँ प्रतीक मानिरहेको छ । सगुनस्वरूप र निर्गुण अवस्थामा पनि अविचलित रही निरन्तर लाग्न सके मानसिक मनमयता भक्ति योगका प्रतीक मार्ग भन्न रुचाएँ । जीवन दर्शनका कुनै पनि पक्षमा सान्दर्भिक प्रयास एक न एक प्रकारले प्रतीक मार्ग नै रहेका हुन्छन् ।

जीवन जगत्मा प्रयुक्त प्रयासहरू प्रतीकात्मक पथगामी हुन्छन् र हुन् पनि । मार्ग निर्धारण नगरिकन अगाडि लाग्न नसकिने तथ्य हाम्रा जीवन सापेक्ष मर्मबोधी ज्ञान र अनुभूति रहे, बनेका छन् । भक्तियोग- भक्तिमार्ग- उपासना योग- उपासना मार्गलाई यस वर्तमान परिपेक्षमा संकल्प, दृढ अठोट, शपथग्रहण जे भनिए पनि यर्थाथमा प्रतीक मार्ग नै हुन आउँछ । प्रतीक मार्ग त्यसैले उही र तिनै परम्परागत शब्द विन्यासलाई नवीकरण मात्र मानिनु सार्थक, स्वाभाविक र सान्र्दभिक हुने ठान्छु । यो कुनै अग्रह र कुण्ठा नभई प्रयोगशील युगका प्रयोग गर्ने सन्दर्भ ठानेको छु ।

निष्काम कर्मयोग लक्ष्यउन्मुख रहन्छ । लक्ष्यउन्मुख कर्मयोग लालसामा अनुरक्त रहन्न । लालसा मुक्त कर्मयोगले उद्देश्य अनुकूलका लक्ष्य हासिल गर्न एकाग्र चित्तवृत्त बनाउन उद्यत् गराउँछ । निष्काम कर्मयोगमा लाग्न द्वेष, मोह र अहंकार सेलाउन थाल्छ ।

आफैंले मात्र योग गर्ने भाव असामाजिक सोचाइ हो । सामाजिक जीवन व्यतीत गर्न कर्मयोग साधना नगरी हुन्न, गर्नै पर्छ । देश, समाज र मानवतावादी धारणाहरूका गहना हुन् यी । उन्माद, जलन, आवेग, उत्तेजना, समाज देश र मानव कल्याणका निमित्त अग्रसर रहने, रहेका जोसुकै अभियन्ताले मनन गर्नुपर्ने गीता चिन्तन हुन् यी । गीता चिन्तन भन्नु सदैव जीवनमा हामी सबै तह र तख्तामा रहेका मनुष्य प्रदायले मनन् गर्दै गुन्गुनाई रहनुपर्ने अनुरागमय गीत गुञ्जन हो । यसो गर्न सक्दा हाम्रा मनुष्य तलाउ पवन पवित्र कुञ्ज बन्ने हुन्छ ।

त्यहाँबाट नि श्रृत हुने शब्द चित्तवृत्तिले यस वरिपरिका परिवेश नै शुद्धीकरण हुने वातावरण स्वनिर्मित हुने प्रकृतिमय प्रवृत्ति निर्माण हुन पुग्नेछ । युग निर्माण गर्न अग्रसर पाइलाका वचन, वाचा र कबोल विचलन हुन नदिन वचनबद्धता व्रत पालना नगरी नहुन्न । यसैले चेत संकल्प उदय, उजागर नगरी हुन्न ।

सबै सरोकारीहरूले छातीमा हात हाली कर्मयोग नगरी हामी कसरी उठ्ने ? हामी आफैंमा उठ्न नसके राष्ट्र कसरी उठ्ने ? नेपाल कसरी उँभो लाग्ने ? प्रतीक मार्गका मर्म हाम्रै कर्मयोगसहितका वचन, बाधा र सत्कर्मले मात्र फलिभूत गर्नेछ ।

प्रतीक मार्गको मर्म खुलाउने चेष्ठामा ज्ञानयोगको सिलसिला जोड्न चाहन्छु । श्री भागवद्गीताको ज्ञानयोग चौथो अध्यायको ४ः २२ श्लोकमा अर्जुनलाई सम्झाउँदै कृष्णले बोलेका छन्दमय अभिव्यक्तिलाई भूचन्द्र वैद्यले यसरी नेपाली करण गरेका छन् संस्कृतबाटः
जे मिल्छ त्यसमा भई सन्तुष्ट
रही राग र द्वेषको द्वन्द्वबाट मुक्त
ज्ञानी गर्दछन् कर्म; तर रहन्छ निर्बधजितको उन्माद, न हारको विस्मात् !

सन्तुष्टि जति उँचो अनुराग के हुन सक्ला ? जहाँ सन्तुष्ट मनस्थिति छ, त्यहाँ राग, द्वष रहन्न । जहाँ राग, द्वेष रहन्न त्यहाँ द्वन्द्व कहाँ हुन पाउँछ ? द्वन्द्व मूल कारक तत्व नै राग र द्वेष बन्छ, बनेको हुन्छ । द्वन्द्वमुक्त समाज निर्माण गर्न राग मुक्त चित्तवृत्ति उजागर हुनुपर्छ, गर्नुपर्छ । ज्ञानको ज्योतिले राग, द्वेष, ईष्र्या, द्रोह, भाव जगाइदिन्छ ।

क्लेश र ज्ञान एकै ठाउँमा अटाउन्न । ज्ञान क्लेश नाशक बुटी बनेको छ । ज्ञानले हामीलाई बन्धनमुक्त बनाउँछ । बन्धन क्लेश, राग, ईष्र्या, द्वेषका विषाक्त तरिकाहरूका पहराबीचको घेराबन्दी बन्छ तर ज्ञानलाई तिनीहरूका तीरले छिनाल्न सक्दैन । ज्ञान बन्धनमुक्त रहन्छ । निर्वन्ध प्रकृति र प्रवृत्ति ज्ञानको आफ्नै अस्तित्वबोधक चिनारी हो ।

कर्मयोगी बन्धुबान्धवहरू राग, ईष्र्या, द्वेष, अहंकारयुक्त झूटभूटको खेती गर्दैनन् । जसले गर्छन् वा गर्दा हुन् ती अपराधी हुन् । भेषमा गरिने यावत् क्रियाकलाप आपराधिक गतिविधि बन्छन् । त्यस्ता क्रियाकलाप आपराधिक हुन्छन् । आपराधिक गतिविधि दण्डनीय हुन्छन् । जानीबुझी हेलचेक्र्याइपूर्वक गरिने समाज विरोधी क्रियाकलाप अपराध ठहर्छ । अन्जान अनभिज्ञतावश हुने कुनै पनि भूल बन्छ । भूल सुधार्न सकिन्छ, हुन्छ । भूल क्षमादान योग्य रहन्छ ।

निष्काम कर्मयोग लक्ष्य उन्मुख रहन्छ । लक्ष्य उन्मुख कर्मयोग लालसामा अनुरक्त रहन्न । लालसामुक्त कर्मयोगले उद्देश्य अनुकूलका लक्ष्य हासिल गर्न एकाग्र चित्तवृत्त बनाउन उद्यत् गराउँछ । निष्काम कर्मयोगमा लाग्दा द्वेष, मोह र अहंकार सेलाउन थाल्छ ।

व्यभिचारपूर्ण अवस्थाबाट मान र मुक्ति पाउन हामीले इन्द्रियहरूलाई होसियारीसाथ सन्तुलित राख्नु आवश्यक हुन्छ । सन्तुलन कायम राख्न हामीमा संयमको पुट नभई सम्भव रहन्न । यस्तो संयमपूर्ण क्षमता आर्जन गर्न आस्थामय चिन्तन सद्विचार, सदाचार, निर्मोही आचण अनिवार्य हुन्छ ।

यिनका प्राप्ति खातिर अन्तरतत्व ज्ञान उदय हुन, गराउने चेष्टा उमार्नुपर्छ । यस्तो चेष्टा उदयपछि सत्- चित् आफैंमा संयोजन हुन पुग्छ । सत्- चित् संयोजन भएपछि आफूभित्रैबाट एक अनुभूति प्राप्त हुन थाल्छ । तिनै अनुभूतिले हामीमा आनन्दको सञ्चार हुन पुग्छ । हामी निर्बध बनेर बन्धनमुक्त अन्तरिक्षमा विचरण गर्न पुग्छौं । न त्यस अवस्था र स्थितिमा कुनै हाई हाई, न खाई खाईको संकीर्ण घेरा न सीमा रहन्छ ! ज्ञान योगको महिमामय यस पक्षको सन्दर्भ नै प्रतीक मार्ग भन्न रुचाएँ ।

कर्मयोगको मार्ग प्रशस्त पार्न ज्ञान योग आधारशिला बन्छ । ज्ञानयोगले कर्मयोगीहरूलाई रातमा टर्च लाइटको काम गर्छ । ज्योति आफैं प्रतीक मार्ग बन्छ, बनिदिन्छ । यी दुइटै कर्म र ज्ञानयोगका निमित्त भक्तियोगले जगकै काम गर्न पुग्छ । भक्तियोगको सार हृदयमान मन, मस्तिष्क, चिन्तन, ब्रह्म विवेकपूरा ढृढ संकल्प नै हुन् ।

भक्तियोग केका लागि महिमामय बन्छ ? भक्तियोग गर्नुका निरन्तर अनुराग विचलित नभई आआफ्ना विवेक ब्रम्ह्ले देखाएका संकल्प पूरा गर्न सदाबहार तवरले लोकको कल्याणकारी प्रतीक मार्गमा लागिरहने चित्तवृत्ति स्थिर राख्ने ढृढताको उपसना हो । भक्तिले अनावश्यक राग, द्वेष, अवाञ्छनीय मनोवेग नियन्त्रणमा तन्मयता प्रदान गर्छ, उदयमान गराउँछ । भक्तियोग त्यस्तो उपासनाका प्रतीक मार्ग हो जुन बाटोमा पाइला चलाउँदा कुनै अनर्गल प्रलापका हावालाग्दो हुन्न ।

अनर्गल प्रलापले चित्तवृत्ति बिर्गाछ, भत्काउँछ, तहसनहस पार्छ । त्यसो नहोऊन कामना गर्दै उपासना गर्नु नै भक्तियोगको प्रतीक मार्ग ठानी रहन्छु । समाज, देश र राष्ट्र निर्माणका बचन बोल्न र बोल्दै रहँदाका प्रत्यक क्षण हामी सबैमा समान तवरले कर्मयोग, ज्ञानयोग र भक्तियोगको मर्म बोक्दो आचरण ग्रहण गर्नुपर्छ ।

यी संकल्प हामीमध्ये कसैले राज्य व्यवस्था निमित्त राजनीतिक दायित्व बोकेका हुन्छौं । कसैले राज्य व्यवस्थामै सहयोग पुर्‍याउन उद्योग व्यवसाय गर्दै गरेका छौं । कसैले विकास योजना कार्यान्वयनका लागि परेका हुन्छौं । कसैले साहित्य, कला, संस्कृतिका सम्पदा, प्रवद्र्धन, संरक्षण र समृद्धि खातिर योग्दान गर्दै होलाऔं ।

हामीमध्ये जोकसैलाई पनि कर्मयोग, ज्ञानयोग र भक्तियोगका ज्ञान, कार्य विधि, प्रविधि हासिल नगरी हुन्न । यी सबै योग साधनका सिद्धान्त, दर्शन, योजना, कार्यप्रणाली सबै जुटाउनै पर्ने हुन्छ । मलाई लाग्छ यी र ती सबै तह र तप्काका संकल्पसहितको कर्मयोग, ज्ञानयोग, भक्तियोगहरू सबैका सबै नै प्रतीक मार्ग हुन् ।