समृद्ध प्रदेशको आधार

सात वर्षको समयावधिमा दुइटा संविधानसभामार्फत भएका अनेक रस्साकस्सीबीच गत साल संविधान घोषणा त भयो तर यसको कार्यान्वयन अधुरै रहेको छ । घोषणाको क्रममा दलहरूबीच अभूतपूर्व एकता त भयो तर त्यसले न्वारानै गर्न पाएन ।

प्रमुख दलहरूबीचको एकता टुटाउन भएको भयानक बाह्य दबाबले सार्थकता त पायो तर आन्तरिक राजनीतिको केन्द्र कहाँ छ, पत्तो नपाउने स्थिति बन्न पुग्यो । संविधान घोषणाअघिदेखि नै असन्तुष्ट तराईकेन्द्रित केही दलहरू लगातार आन्दोलनमा रहे । न गत साल थोपरिएको नाकाबन्दीले उनीहरूको माग पूरा भए न घोषणापछि गरिएको संविधान संशोधनले नै । बहुजातीय देशमा बहुआयामिक द्वन्द्व पैदा गर्ने अनेक प्रयत्न भइरहेका छन् ।

गतिलो मनोविज्ञान बिथोल्ने र भड्काउने अनेक प्रयत्न अझै जारी छ । जहाँ सद्भाव कायम छ, त्यहाँ घम्साघम्सीको बीउ रोप्ने प्रयास गरिँदै छ । प्रस्तावित ‘बुद्ध सर्किट' को केन्द्र र भूराजनीतिक तथा भूरणनीतिक हिसाबले धेरै महत्वपूर्ण मानिएको लुम्बिनीसहितको पाँच नम्बर प्रदेशबाट पहाडी इलाका छुट्ट्याउने खेल सुरु भएको छ । आधा जमिन समतल फाँटमा र आधा पहाडमा अनि आधा परिवार तराईमा र आधा उच्च भागमा मिलेर बसेका समुदायको जबर्जस्ती टाउको र पेट छुट्ट्याउने खेल सुरु भएको छ ।

देश प्रदेशको संरचनामा गइसकेपछि प्रदेशहरूको आजको सीमा के होला, यसै भन्न सकिन्न तर अब आफ्नो प्रदेशलाई कसरी समृद्ध र सम्पन्नशाली बनाउने भन्ने बहस भने आजैदेखि सुरु हुनु अनिवार्य छ । आफ्नो प्रदेशमा केकस्ता खालका समृद्धिका प्रचुर सम्भावना, अवसर र चुनौती छन्, आजैदेखि अध्ययन र छलफल हुन जरुरी छ ।

हरेक प्रदेश सम्पन्न हँुदा राष्ट्र सम्पन्न हुन्छ र यसले देशमा समृद्धि ल्याउँछ । त्यसैले सम्बन्धित प्रदेशका नागरिकलाई आआफ्नो प्रदेशमा आर्थिक, भौतिक, राजनीतिक र मनोवैज्ञानिक रूपमै केन्द्रित गर्ने खालका कार्यक्रम ल्याइनुपर्छ । ‘समृद्ध प्रदेश' को नारालाई अभियानमा ढाल्दै स्रोत परिचालनको खाका तयार गरिनुपर्दछ । खाकासँग स्थानीय राजनीति र जनपरिचालनलाई जोड्दै अघि बढ्न सके समृद्धि सम्भव हुनेछ ।

प्रदेश नम्बर ६ को हकमा कुरा गर्दा यो क्षेत्र धेरै सम्भावना बोकेको हुनाले राजनीति, अर्थ, जनपरिचालन र समृद्धिको खाकाबीच राम्रो तालमेल हुँदा भविष्यमा देशकै समृद्ध प्रदेशमध्ये एक हुने यहाँका विज्ञहरू बताउँछन् । कर्णालीका पाँच जिल्लासहित जाजरकोट, दैलेख, सुर्खेत, रुकुम र सल्यान गरी दस जिल्ला समावेश भएको यो प्रदेश इतिहासदेखि नै राज्यले बेवास्ता गरेको भूगोलको रूपमा परिचित छ ।

कतिसम्म भने काठमाडौँले कर्णालीलाई विकटभन्दा कर्णालीका जनताले काठमाडौंलाई दुर्गम र आफ्नो भूगोल आफ्नो लागि सुगम भनी गर्व गर्ने गर्छन् । एउटा टुक्की र २० किलोग्राम चामल वितरण गर्नु जस्ता कुरालाई नै त्यहाँको विकास ठान्ने राज्यलाई त्यस क्षेत्रको वास्तविक विकास र समृद्धि के रहेछ भनी सिकाउनुपर्ने बेला आउँदैछ ।

यो प्रदेशको समृद्धिका आयामलाई पाँच प्रमुख आयामका रूपमा अघि बढाउनु उचित हुनेछ, जो यस प्रकार छन् । उत्तरी नाका, हाइड्रोपावर, कृषि, जडिबुटी र पर्यटन भूपरिवेष्ठित राष्ट्रको अवधारणा भूजडित राष्ट्रमा परिवर्तन भए पनि नेपालले गत साल नराम्ररी कष्ट भोग्नुपर्‍यो । आधा वर्षको नाकाबन्दीले निम्त्याएको कष्टकर र अस्तव्यस्त नेपाली जीवनबाट नयाँ बहस सुरु गरिदियो ।

व्यापारको विश्वव्यापीकरण र भूमण्डलीकरणतर्फ राष्ट्रहरू तीव्र गतिमा अघि बढे पनि नेपालको भारतनिर्भर सम्बन्ध र व्यापारलाई नयाँ ढंगले सन्तुलनमा ल्याइनुपर्छ भनी मतहरू प्रकट हुन थाले । व्यापारको विविधीकरणतर्फ अघि बढेको भए कुनै पनि नाकाबन्दीले खासै कुनै असर गर्ने थिएन ।

तर अवस्था उल्टो थियो र नेपाली जीवन नराम्ररी अस्तव्यस्त बन्न पुग्यो । चीनले नेपाललाई पारवहन सुविधा दिन सहमति जनायो तर पूर्वाधारको अभावमा ती अलपत्र पर्नु स्वाभाविक थियो । नेपालका सबै उत्तरी नाकाहरूको याद त्यतिबेला गजबले आयो, जतिबेला मानिसहरू देशैभर चिउरा र पानी खाएर बाँचिरहेका थिए । तर पनि चीनसँगको पहुँचसँग सम्बन्धित पूर्वाधारको विकास रोक्नु वर्तमान सरकारको कर्म बनिरहेको देखिन्छ ।

प्रदेश नम्बर ६ को समृद्धिको पहिलो आधार पनि उत्तरी नाका नै हो । मुगुको गमगढी—नाक्चेनांग्ला सडक (८५ किलोमिटर), हुम्लाको सिमिकोट —लिमी—लाप्चा सडक (९० किलोमिटर), हुम्लाकै सिमिकोट—हिल्सा सडक (७८ किलोमिटर) र डोल्पाको दुनै—धो—मुरिम्ला सडक (१६० किलोमिटर) निर्माण गरी तिब्बतसँग नजोडेसम्म त्यस क्षेत्रको समृद्धि सम्भव हुने छैन ।

उक्त नाका खुलेपछि यो प्रदेशका जम्मा १६ लाख २३ हजार ६ सय दुई मानिस लाभान्वित हुने मात्र होइन, प्रदेश नम्बर पाँचका बाँके र बर्दियासहित उत्तरी भारतले समेत भविष्यमा लाभ लिन सक्नेछ । उत्तरी भारत र तिब्बतबीचमा भविष्यमा हुन सक्ने व्यापारले नेपालको यो प्रदेशको अर्थतन्त्र मजबुत हुनेछ र यसले समृद्धिमा टेवा पुग्नेछ ।

देश प्रदेशको संरचनामा गइसकेपछि प्रदेशहरूको आजको सीमा के होला, यसै भन्न सकिन्न तर अब आफ्नो प्रदेशलाई कसरी समृद्ध र सम्पन्नशाली बनाउने भन्ने बहस भने आजैदेखि सुरु हुनु अनिवार्य छ । आफ्नो प्रदेशमा केकस्ता खालका समृद्धिका प्रचुर सम्भावना, अवसर र चुनौती छन्, आजैदेखि अध्ययन र छलफल हुन जरुरी छ । ‘समृद्ध प्रदेश' को नारालाई अभियानमा ढाल्दै स्रोत परिचालनको खाका तयार गरिनुपर्दछ ।

यस क्षेत्रको समृद्धिको अर्को आधार भनेको पानीको प्रचुर उपयोग र जलविद्युत् निर्माण हो । सानी भेरी, ठूली भेरी, मुगु कर्णाली, हुम्ला कर्णाली, गंगा र सेती मिलेर बनेको कर्णाली नदी यो प्रदेशको मात्र होइन, समग्र देशकै जलशक्ति हो, जसबाट निकालिने जलविद्युत्ले समग्र प्रदेश मात्र होइन, देश नै उज्यालो बनाउनेछ ।

प्रदेशभित्र बग्ने सयौं साना खोलाहरूबाट लघु जलविद्युत् निर्माण गर्दै जाने हो भने यो प्रदेश यसैबाट विद्युत्मा आत्मनिर्भर हुने सम्भावना छ । त्यस्तै राप्ती र सल्यानको शारदा पनि महत्वपूर्ण नदी हुन् । यी सबैको क्षमता २२ हजार मेघावाट रहेको विज्ञहरूको भनाइ छ ।

समृद्धिको अर्को आधार भनेको कृषि हो । हिमाली जिल्लाका स्याउ यदि समयमै निर्यात हुने हो भने त्यहाँको स्याउमा आधा नेपाल आत्मनिर्भर हुने स्थिति छ । सल्यानको अदुवा देशमै चर्चित छ भने सोही जिल्लाको कपुरकोट तरकारी उत्पादनमा सुप्रसिद्ध छ ।

त्यहाँको तरकारी त्यो क्षेत्रमा मात्र होइन, नेपालको पूर्वपश्चिम सबैतिर निर्यात हुन्छ । पशुपालनमा उत्तरी जिल्लामा चौंरी गाई, च्यांग्रा र पहाडी जिल्लातिर बाख्रा, बंगुर, कुखुरा, भैंसीपालन आदिको थप व्यवस्थापन र लगानीले भविष्यमा त्यहाँको जीवनशैली बदलिने मात्र होइन, समग्र अर्थतन्त्रकै महत्वपूर्ण पाटो बन्नेछ ।

समृद्धिको चौथो आधार भनेको जडिबुटी हो । बर्सेनि हुने करोडौंको यार्सागुम्बाको निकासीलाई सबैलाई लाभ पुग्ने गरी थप व्यवस्थित बनाउने र त्यसको सही वितरण मात्र होइन, त्यसको उत्पादनमा समेत वैज्ञानिक ढंगले काम सुरु गर्ने हो भने यो प्रदेशको समृद्धिको मेरुदण्ड हुने सम्भावना छ ।

अन्य हिमाली जडिबुटीको उत्पादन र प्रशोधनसँग सम्बन्धित उद्योगहरूको निर्माण गर्नु त्यत्तिकै महत्वपूर्ण पक्ष हुनेछ ।समृद्धिको पाँचौं आयाम भनेको पर्यटन हो । उत्तरी नाका मात्र खोल्न सकियो र यसलाई व्यवस्थित गर्न सकियो भने चीन र भारतबाट देशकै सबैभन्दा बढी पर्यटक त्यहाँ आउने सम्भावना छ ।

त्यहाँका मानिसहरूको जीवनशैली, प्राकृतिक सुन्दरता, मुगुको राराताल, डोल्पाको से फोक्सुन्डो ताल, रुकुमको स्यार्पु ताल, सल्यानको कुविन्डे दह, सुर्खेतको बुलबुले ताल आदि त्यहाँको पर्यटन विकासका महत्वपूर्ण आधार हुन् । धार्मिक पर्यटकहरूको पनि प्रचुर सम्भावना छ त्यहाँ । जुम्लाको चन्दननाथ, सुर्खेतको देउती बज्यै र काँक्री विहार, दैलेखको ज्वाला जी श्रीनाथ जो कहिल्यै निभ्दैन, सल्यानको खैराबाङ र छत्रेश्वरी मन्दिर आदिको ‘बढोत्तरी' गर्न सकियो भने धार्मिक पर्यटकको निकै सम्भावना हुनेछ । यी सबै कुराले अन्ततः सो प्रदेशको समृद्धिमा टेवा पुग्नेछ ।

त्यसैले यस्ता प्रचुर सम्भावनालाई ख्याल गर्दै आजैदेखि केन्द्रीय सरकार, भोलि बन्ने प्रदेश सरकार र स्थानीय निकाय सबैले निश्चित खाका, विस्तृत योजना र प्रतिबद्धतासहित जनसहभागिता र व्यापक परिचालनलाई सशक्त बनाउने हो भने यो प्रदेश राष्ट्रकै समृद्ध प्रदेश बन्ने देखिन्छ ।

अतः त्यहाँका जनताले आफ्नो प्रदेशमाथि गर्व गर्ने दिन ल्याउन राजनीतिक नेतृत्व दृढ संकल्पका साथ लाग्नैपर्ने हुन्छ, आफ्नो भूगोलको समृद्धि चाहने हो भने । आज देशमा भइरहेको आन्तरिक र बाह्य दबाब र हस्तक्षेपले निम्त्याइरहेको अस्थिरताको घाउ त्यतिबेलाको समृद्ध प्रदेशले पूरा गर्नेछ ।
—शाह एमाले केन्द्रीय सदस्य हुन् ।