एचआईभीको चुनौती

काठमाडौं: एचआईभी संक्रमण एक उच्च रक्तचाप, चिनी रोगजस्तै औषधिको प्रयोग सधैं र उचित समयमा उचित मात्रामा गरेर व्यवस्थापन गर्न सकिने रोग हो । एचआईभी संक्रमणले शरीरको रोगसँग लड्ने प्रतिरक्षा प्रणालीको आवश्यक कोषिका 'सीडीफोर' को संख्यामा कमी ल्याइदिन्छ । सामान्यतया उक्त कोषिकाको संख्या मानव शरीरको रगतमा पाँच सयदेखि १५ सय हुन्छ । संक्रमण भएको सातदेखि १० वर्षमा यदि सीडीफोरको संख्या दुई सयभन्दा तल झर्‌यो भने विभिन्न किसिमका 'अवसरवादी' रोगहरूले आक्रमण गर्न थाल्छन् ।

अवसरवादी रोग भन्नाले सामान्य प्रतिरक्षा प्रणाली भएका व्यक्तिहरूमा असर नगर्ने तर संक्रमण पछि त्यसमा ह्रास भएपछि देखिने रोगहरू हुन । नेपालमा क्षयरोग, ढुसीको मेनेन्जाइटिस, निमोनिया, आँखाका झिल्लीमा असर गर्नेलगायत मुख्य अवसरवादी रोगहरू देखिएका छन् । जसको संक्रमणले बिरामीको मृत्यु पनि हुने गर्दछ । अवसरवादी रोग तथा अवसरवादी क्यान्सर देखिएको अवस्थालाई एड्स भनिन्छ । अवसरवादी क्यान्सरहरूमा पाठेघरको मुखको क्यान्सर, लिम्फोमाको क्यान्सर र लिउकेमिया जस्ता क्यान्सर पर्छन् ।

एचआईभी संक्रमणका लक्षणहरू कस्ता हुन्छन् ?

एचआईभी संक्रमणपछि केही हप्तामा 'एक्युट रेट्रो भाइरल बिड्रोम' एक प्रकारको भाइरल ज्वरोको लक्षणहरू देखिन्छन् । सामान्य ज्वरो आउने शरीरमा राता दाना देखिने गाँठागुठी सुन्ने र आफैं ठीक हुने गर्दछ । कतिपय संक्रमित व्यक्तिमा कुनै लक्षण देखिँदैन । जब सीडीफोरको संख्या पाँच सयभन्दा मुनि झर्न थाल्दछ सामान्य रोगहरू पटकपटक हुने गर्दछन् । झाडापखाला लाग्ने, घाँटी दुख्ने, निमोनिया हुने समस्या देखिन्छन् ।

जब सीडीफोरको संख्या तीन सय ५० भन्दा कम हुन थाल्छ छाला चिलाउने, खटिरा आउने, र बल्झिने घाउ खटिरा आउने, मुख तथा घाँटीमा ढुसी देखिने गर्छ । जब सीडीफोरको संख्या दुई सयभन्दा तल झर्न थाल्छ तब घाँटी, खाना नली, फोक्सो, पेट, गाँठागुठी, दिमागमा विभिन्न समस्या देखिन थाल्छ । ती अंगहरूमा क्यान्सर निम्त्याउँछ । बिस्तारै संक्रमितको तौल घट्ने, लामो समय ज्वरो आउने, पखाला लागिरहने, खाना अरुचि हुने, शरीरको रङ कालो हुने समेत गर्दछ ।

एचआईभी संक्रमण कसरी सर्दछ ?

- संक्रमित व्यक्तिसँगको असुरक्षित (बिना कन्डम प्रयोग) यौन सम्पर्क गर्दा,
- संक्रमित आमाले बच्चा जम्माउँदा
- संक्रमित व्यक्तिसँग सुईहरूको साट्दा
- संक्रमित रगत या रगत जन्य पदार्थका प्रयोग गर्दा

एचआईभीको परीक्षण कसरी हुन्छ ?

रगतको जाँचगरी एचआईभी संक्रमणको पहिचान गरिन्छ । अस्पताल तथा स्वास्थ्य संस्थामा यसको जाँच गर्न सकिन्छ । एचआईभीको उपचार संक्रमित भएको पत्ता लागिसकेपछि रगतको परीक्षणसँगै अरू अवसरवादी रोगहरूको परीक्षण गरिन्छ । परीक्षणपश्चात् अवसरवादी रोगको उपचारसँगै संक्रमणविरुद्ध जीवनभर खाने एन्टी रेट्रोमाइकल ट्रेटमेन्ट (एआरटी) नामक औषधि सुरु गरिन्छ । यो औषधि नेपाल सरकारअन्तर्गतका स्वास्थ्य तथा अन्य संस्थाहरूमा स्थापना गरिएका ६४ वटा एआरटी सेन्टरबाट उपलब्ध भइरहेको छ । एआरटी जिन्दगीभरि खाने औषधि हो ।

अहिलेसम्म संक्रमितहरूको पहिचान गरी सीडीफोरको संख्या पाँच सय (विशेष अवस्थाबाहेक) भन्दा कम भएको अवस्थामा मात्र एआरटीको प्रयोग गरिएको छ । विभिन्न अनुसन्धानबाट संक्रमित व्यक्तिहरूलाई समयमै एआरटीको प्रयोग गर्नाले शरीरमा कोषिका घट्न नपाउने र त्यसले गर्दा अवसरवादी रोगहरूका संक्रमण नहुने ती रोगहरूले गर्दा हुने अवस्थाबाट बचाउन सकिने देखिएको छ । शरीरको रोगसँग लड्न शक्ति नघटेपछि अवसरवादी रोगको जोखिम हुँदैन र संक्रमित व्यक्ति आफ्नो स्वास्थ्य जीवन बाँच्न सक्छन् ।

कस्ता व्यक्तिले रगतको जाँच गर्नु पर्छ ?

जोखिमपूर्ण व्यवहारमा संलग्न व्यक्तिहरूले संक्रमणको जाँच रगत जाँच गर्न जरुरी छ । संक्रमित व्यक्ति आफ्नो अवस्था थाहा नभई लामो समयसम्म स्वस्थ्य हुन सक्दछ । संक्रमित अवसरवादी रोगहरू देखिन सातदेखि १० वर्ष र कहिलेकाहीँ अझ बढी समयसम्म बिना लक्षण स्वास्थ्य रहन्छन् । मानिसको रूपरंग हेरेरमात्रै संक्रमित छ/छैन भन्न सकिँदैन । एचआईभी संक्रमणको पहिचान रगतको परीक्षणपछि मात्र निक्र्यौल गर्न सकिन्छ ।

एचआईभी रोग नियन्त्रणका लागि के के छन् चुनौती ?

एचआईभी संक्रमण नियन्त्रणका लागि सबैभन्दा पहिले अवसरवादी रोगहरूको परीक्षण तथा उपचार प्रक्रियालाई व्यापक बनाउन जरुरी छ । पहिचान भएका सबै अवसरवादी रोगहरूको उपचार हुन नसकेको अवस्था छ । यो समस्या विशेषगरी तराईका जिल्लामा व्यापक छ । अवसरवादी रोगको पहिचानपछिमात्रै एचआईभी संक्रमणको जाँच गर्न सहज हुन्छ । जुन सरकारका लागि चुनौती बनेको छ । एचआईभी संक्रमण ढिलो पहिचान हुँदा यसको उपचार प्रक्रिया जटिल बनेको छ । अधिकांश एचआईभी संक्रमित तीनसय ५० सीडीफोर पुगेको अवस्थामा अस्पतालमा उपचारका लागि जाने गरेका छन् ।

टेकुस्थित शुक्रराज ट्रोपिकल तथा सरुवा रोग अस्पतालमा पछिल्लो तीन महिनामा एक सयभन्दा कम सीडीफोर भएका संक्रमितको उपचार भएको छ । एचआईभी संक्रमणको पहिचान समयमा नहुँदा अझै पनि नेपालमा धेरै व्यक्तिहरू अवसरवादी रोग लागि मृत्यु हुने र अवसरवादी रोगका जटिलताहरू भोग्न बाध्य छन् । त्यसैले समयमै जो व्यक्तिहरूको जोखिमपूर्ण व्यवहारमा रहेकाले जतिसक्दो चाँडो एचआईभीको रगत परीक्षण गराउन जरुरी छ ।

यस संक्रमणमा जति ढिलो पहिचान हुन्छ त्यति नै जटिलताहरू आउँदै जान्छ । त्यसैले समयमै पहिचान भएमा स्वस्थ जीवन बन्न सक्छ । संक्रमित व्यक्तिहरूलाई लगाइने लाञ्छना र विभेदलाई घरपरिवार, समाज र आमसञ्चार माध्यम मिलेर अन्त्य गर्नु जरुरी छ । लाञ्छना विभेद कारणले धेरै व्यक्ति एचआईभीको जाँच नगर्ने, संक्रमित भएपछि पनि एक प्रकारको हिंसा व्यहोर्नुपर्ने अवस्था छ जसलाई अन्त्य गर्न जरुरी छ ।

नेपालमा एचआईभी संक्रमितको अवस्था कस्तो छ ?

एक दशक अघिसम्म महामारीको रूप लिने गरेको एचआईभी संक्रमण नेपालमा ह्वात्तै घट्नुका साथै मृत्युदरमा समेत कमी आएको छ । चेतनाको विस्तारले पछिल्लो नौ वर्षमा ८० प्रतिशतले नयाँ संक्रमणलाई घटाउन सरकार सफल भएको हो । सन् २००७ मा नेपालमा बर्सेनि करिब २३ सय जना नयाँ मानिसमा एचआईभी संक्रमण पुष्टि हुने गरेको थियो भने हाल करिब १३ सयजनालाई मात्रै संक्रमण पुष्टि हुने गरेको सरकारी तथ्यांकले देखाउँछ ।

सन् २००७ मा नेपालमा रहेका करिब ७० हजार एचआईभी संक्रमितमध्ये बर्सेनि तीन हजार संक्रमितले ज्यान गुमाउने गरेका थिए । हाल ३९ हजार तीन सय ९७ जना एचआईभी संक्रमित रहेको नेपालमा वर्षमा दुई हजार दुई सय ६३ जना संक्रमितले ज्यान गुमाउने गरेको पाइएको छ । संक्रमित हुनेमा अहिले पनि पुरुष नै धेरै छन् । नेपालमा करिब ८५ प्रतिशत एचआईभी संक्रमण असुरक्षित यौनसम्पर्कको माध्यमबाट सर्ने गरेको पाइएको छ ।

सुईद्वारा लागूपदार्थ प्रयोग गर्नेहरू, यौनकर्मी, पुरुष समलिंगी तथा तेस्रोलिंगीहरू, रोजगारीका लागि विदेश धाउनेहरू र कैदीहरूलगायतको समूहमा एचआईभी संक्रमणको दर पाँच प्रतिशतभन्दा बढी छ । तर सामान्य जनसंख्यामा एचआईभी संक्रमण दर एक प्रतिशतभन्दा कम छ । जनचेतनाको विस्तार र परीक्षण सेवाले एचआईभी संक्रमण दर घटाउन सफल भएको बताए । उनका अनुसार सन् २०१० को तुलनामा एक ४६ प्रतिशतले एआईभी उपचारमा पहुँच बढेको छ ।

सरकारले मुलुकका विभिन्न दुई सय ६५ केन्द्रमा एचआईभी परीक्षणको व्यवस्था गरेको छ भने ६५ वटा एआरटी साइट सञ्चालनमा ल्याएको छ । जसमा १२ हजार चार सय ४६ जना एआरटी उपचार पद्धतिमा रहेका छन् । यस्तै आमाबाट बच्चामा एचआईभी सक्रमण सर्नबाट रोक्न विभिन्न ५५ जिल्लामा विशेष कार्यक्रम सञ्चालनमा छ । एचआईभी संक्रमणको न्यूनीकरणमा नेपालले सहस्राब्दी विकास लक्ष्य नं ६ समेत प्राप्त गरिसकेको छ । तर अहिले पनि धेरै संक्रमित व्यक्तिहरू आफू संक्रमित भएका थाहा नपाएर बसिरहेका छन् । त्यसैले गर्दा मुलुकका विभिन्न क्षेत्रबाट अवसरवादी रोग लागिसकेका अवस्थामा बिरामी पहिचान भई अस्पताल भर्ना हुने गर्छन् ।

डा. बाँस्तोला कन्सलटेन्ट ट्रपिकल मेडिकल फिजिसियनका रुपमा शुक्रराज ट्रोपिकल तथा सरुवा रोग अस्पतालमा कार्यरत छन् ।