माइन्ड मेसिनको उदय
किताब
हिन्दु देवता– ब्रह्मा, विष्णु र महेश क्रमशः सृष्टिकर्ता, पालनकर्ता र संहारको रूपमा चिनिन्छन् । मानव खोपडीभित्र रहेको मासुजस्तो नसा र कोषहरूले भरिएको मस्तिष्कमा पनि माथिका तिनै गुण पाइन्छन् । प्राविधिक शब्दमा भन्नुपर्दा मस्तिष्कका भागलाई हाइपोथालामुस, कउडेट न्
युक्लियस र न्युरो कर्टेक्स भनिन्छ । भाषा भने बोकाको क्षेत्र भनेर चिनिन्छ । प्राचिन ग्रिस, हिन्दु, बौद्ध, ताओ र जेन दर्शनहरूले परम चेतनाको अनुभूति प्राप्त गर्ने स्रोत मस्तिष्कलाई नै मान्छन् ।
जेन, बौद्ध दर्शनमा त ‘नो माइन्ड’ भन्ने गम्भीर र सूक्ष्म दर्शनसमेत पाइन्छ । हिन्दुहरू आनन्दमय कोषमा पुग्नका लागि चेतनाको शुद्धीकरण र तालिममा जोड दिन्छन् । बुद्धले निर्वाण र संसार दुवैै मस्तिष्कमा छन् भने । ताओ धर्मदर्शनले त चेतनाको उत्पत्ति, लय र गतिकै बारेमा भन्छ । बीसाै शताब्दीका प्रख्यात भारतीय दार्शनिक जे. कृष्णमूर्तिले त मस्तिष्क र विचारको चरित्रमाथि आफ्नो दर्शन नै तयार गरे । अर्का दार्शनिक यू.जी. कृष्णमूर्तिले मस्तिष्कलाई मिथकको जस्तो काल्पनिक अवधारणा हो भनेका छन् । उनले चेतनाको उत्पत्ति कहिल्यै पनि थाहा पाउन नसकिने ठोकुवासमेत गरेका छन् । तिब्बती धार्र्मिक गुरु दलाइ लामाले त बौद्ध धर्म दर्शनलाई मस्तिष्कको विज्ञानसम्म भने ।
गान्धी विवेक र शुद्धताले महात्मा बने भने हिटलर विकृति र हिंसाले नरसंहारकर्ता । दुवैको व्यक्तित्व उनीहरूको मस्तिष्कको संरचनामा खोज्नुपर्ने हुन्छ । यही महत्वलाई बुझेर अहिले स्नायु वैज्ञानिकहरू मस्तिष्कको रहस्य उद्घाटन गर्न लागेका छन् र विश्वलाई मस्तिष्कको विविध नक्सा प्राप्त भइरहेका छन्।
पूर्वीय आध्यात्मिक चिन्तनमा मस्तिष्कको सर्वोच्चता र गम्भीरतालाई ज्यादै महत्व दिइएको छ । अर्का हिन्दु दार्शनिक अरबिन्द घोषले त मानव जीवन मन, अधिमन र अतिमन हुँदै जाने विकासवादी धारणा पेस गरेका छन् । पूर्वमा जस्तै पश्चिममा मस्तिष्कसम्बन्धी आधुनिक अवधारणा ल्याउने फ्रान्सका गणितज्ञ र दार्शनिक रेने डेकार्ट हुन् । उनकोे महत्वपूर्ण भनाइ छ, ‘म सोच्छु त्यसै कारणले म छु ।’ डेकार्टलाई आधुनिक परिभाषा दिने दार्शनिक मानिन्छ । उनी द्वैतवादी हुन् ।
उनका अनुसार शरीर र मस्तिष्क दुई भिन्न वस्तु हुन् । शरीर भौतिक रूपमा छ तर चेतना रहस्य र शरीरभन्दा ठूलो फैलावटमा छ । डेकार्टको यो अवधारणा अहिले त्यति प्रचलनमा छैन, शास्त्रीय रूपमा मस्तिष्कलाई अध्ययन गर्ने विषयलाई फेरेनोलोजी पनि भनिन्छ । अहिले स्नायुविज्ञानको विकासले मस्तिष्कसम्बन्धी नयाँ अध्ययन र अनुसन्धान भएका छन् । हामी मस्तिष्कलाई रंगीन रूपमा सञ्चालन भइरहेको हेर्न सक्छांै । सन् १९४९ मा प्रकाशित गिल्बर्ट रायलेको पुस्तक ‘दी कन्सेप्ट अफ माइन्ड’ले डेकार्टको द्वैतवादी अवधारणालाई खण्डन गरेर भौतिकवादी अवधारणा पेस गरेको थियो । केही अघिसम्म मस्तिष्कको नक्सा खिच्नु भनेको मूर्खहरूको कार्य मानिन्थ्यो तर त्यो अहिले सम्भव भएको छ ।
मस्तिष्कको नयाँ नक्सा
सूक्ष्म रूपमा भन्ने हो भने मानव जीवन स्नायुहरूको संसद्बाट सञ्चालित छ । हाम्रा आशा, निराशा, इच्छा, ज्ञान, स्मृति र सपनाहरूको निर्माण–विनिर्माणमा स्नायुहरूको अहम भूमिका हुन्छ । अन्तरिक्षमा अरबौं ग्रह, नक्षत्र भएजस्तै हाम्रो मस्तिष्कमा अरबौं न्युरोन्स र न्युरो ट्रान्समिटरहरू छन् । यो बुझ्न अत्यन्त जटिल छ– यसले हामीलाई कसरी मानव बनाएको छ । मान्छेको सम्पूर्ण निर्णय र कार्य सञ्चालन गर्न यो अंग आज विज्ञानको अन्तिम अध्ययन गर्ने क्षेत्र बनेको छ ।
यी एक सय बिलियन न्युरोन्सले हाम्रो विश्वास, भ्रम र ज्ञान सिर्जना गरिरहेका छन् र हामी हुनुको बोध दिलाएका छन्, किनभने गान्धी विवेक र शुद्धताले महात्मा बने भने हिटलर विकृति र हिंसाले नरसंहारकर्ता । दुवैको व्यक्तित्व उनीहरूको मस्तिष्कको संरचनामा खोज्नुपर्ने हुन्छ । यही महत्वलाई बुझेर अहिले स्नायु वैज्ञानिकहरू मस्तिष्कको रहस्य उद्घाटन गर्न लागेका छन् र विश्वलाई मस्तिष्कको विविध नक्सा प्राप्त भइरहेका छन् ।
हार्वर्ड विश्वविद्यालयका प्राध्यापक स्टिभन पिंकर मानिसमा विचारको उत्पत्ति ‘न्युरल एल्गोरिदम’बाट हुने बताउँछन् भने अर्का भारतीय मूलका स्नायु वैज्ञानिक भी.एस. रामचन्द्रण मस्तिष्कमा आध्यात्मिक अनुभवका लागि स्थान रहेको निष्कर्ष निकाल्छन् । भौेतिकवादी डेनियल सी. डिनेट चेतनाको उत्पत्तिको व्याख्या जो अहिलेसम्म सम्भव छैन, अब सम्भव हुने बताउँछन् । स्नायु वैज्ञानिकहरूका लागि सबैभन्दा जटिल विषय भनेको चेतनाको उत्पत्तिको परिभाषा नै हो । यो उत्पत्तिको कारण र चरित्र थाहा भयो भने ज्ञानको क्षेत्रमा सबैभन्दा ठूलो क्रान्ति त्यही हुनेछ ।
बीसौं शताब्दी सिग्मन्ड फ्रायडको शताब्दी थियो । उनले आविष्कार गरेका चेतन, अवचेतन र अचेतनमनका वरिपरि समाज र जीवनको परिभाषा र अध्ययन गरिएको थियो । तर अहिले न्युरोन्स, न्युरोट्रान्समिटर, डोपामाइन र सोरोटिनजस्ता कोष र जैविक रसायनहरूको वरिपरि अनुसन्धान चलेको छ । मस्तिष्कको भित्री अध्ययन लामो समयसम्म भिक्टोरियन युगमा यौनको प्रतिबन्ध भएजस्तै निषेधित विषय थियो । अब त्यो रहेन । आज मान्छेमा म, मेरो भन्ने जस्ता विषयीगत अनुभव न्युरलकम्पयुटेसनबाट जन्मिन्छ भन्ने पत्ता लागिसकेको छ । एकथरी वैज्ञानिक भन्छन्– मस्तिष्क भनेको अरू केही होइन ब्रेनकै गतिविधि हो । भनिन्छ, मस्तिष्कभित्र ब्रेन हुन्छ तर ब्रेनभित्र मस्तिष्क हँदैन । आज एमआरआईले मानिसको विचारलाई ब्रेनमा भएको रक्त प्रवाहको अध्ययनबाट वैज्ञानिकले पढ्न सक्छ ।
चेतनालाई दैविक दान नभएर जैविक प्रक्रियाको रूपमा प्रमाणित गर्ने गरिएको छ । यसर्थ मस्तिष्क विज्ञानको क्षेत्र आज अल्बर्ट आइन्स्टाइनजस्तो प्रतिभाशाली वैज्ञानिकको प्रतीक्षामा छ जसले यस क्षेत्रको सापेक्षताको सिद्धान्त अविष्कार गरोस् । हुन त अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयका गणितज्ञ रोजर पेनरोज मास्तिष्कमा विचारको उत्पत्ति प्रमात्रा भौतिकीमा जस्तै अणुहरूको अन्तत्र्रिmयाबाट उत्पत्ति हुने बताउँछन् । आज विश्वको प्रमुख अनुसन्धानको विषय बनेको यो मस्तिष्क विज्ञानलाई नयाँ उचाइमा लगेको छ, वैज्ञानिक मिचियो काकुले ।
अन्तरिक्षमा घुम्ने चेतना
सन् २०१६ मा प्रकाशित भौतिकशास्त्री मिचियो काकुको पुस्तक ‘दी फ्युचर अफ द माइन्ड’ मस्तिष्क विज्ञानको क्षेत्रमा एउटा क्रान्तिकारी कदम हो । उनले सय भन्दा बढी कृत्रिम बुद्धिका अनुसन्धानकर्ता, स्नायु वैज्ञानिक, भौतिकशास्त्री र जीव वैज्ञानिक आदिसँग अन्तर्वार्ता लिएर तयार गरेको यो पुस्तक मस्तिष्क ज्ञानको सबैभन्दा पछिल्लो उत्तम किताब हो । उनले भनेका छन्– एक दिन मानव चेतना शरीरको बन्धनबाट निस्केर अन्तरिक्षमा घुम्नेछ र फेरि शरीरमै फर्कनेछ । सयौं वर्षदेखि बन्द रहेको मस्तिष्क अहिले खुला भएको छ । यसले कसरी मानव जीवनलाई रूपान्तरण गरिरहेको छ भन्ने उदाहरण उनले पेस गरेका छन् ।
न्युयोर्क सिटी युनिभर्सिटीका यी प्राध्यापकले मानिसको विचारलाई अडियो टेपिङ गरेर पढ्न सकिने बताएका छन् । एमआरआई मेसिनले ब्रेनको थ्रीडी इमेजहरू उत्पादन गर्नसक्छ जसबाट हामी भाषा, स्मृति र चेतनाका रहस्य थाहा पाउन सक्छौं । उनले आफ्नो ‘स्पेस टाइम थ्योरी अफ कन्ससनेस’ पनि आविष्कार गरेका छन् । उनले चेतनालाई डाउनलोडसम्म गर्नसक्ने बताएका छन् ।
कृत्रिम मानव रोबोर्ट मानिसको साथी हुनेछ । आत्माहरूको पुस्तकालयसमेत बनाउन सकिनेछ । मस्तिष्कलाई न्युरोन्समा ढाल्न सकिनेछ जसले हाम्रो मृत्यु, जीवन सपना, यथार्थ र आत्मासम्बन्धी सोचाइहरूमा परिवर्तन ल्याउनेछ । उनले एलियन माइन्ड, मानसिक रोग र सिलिकन कन्ससनेसका बारेमा पनि लेखेका छन् । यसरी जैविक रसायन, स्नायु र जिनले बनेको मानव जीवनको उत्खनन गरेर हामीलाई उत्तरमानव समाजतर्फ संकेत गरेका छन् ।
मानव जीवनमा मेसिनको प्रभाव र संलग्नताले वर्तमान संस्कृति र धर्ममा आधारित मानव जीवनलाई रूपान्तरित गर्नेछ । आजको युगलाई शरीरको युग पनि भन्न सकिन्छ । यही शरीरभित्रको अथाह वृृद्धि र संयन्त्रलाई काकुले ईश्वरको अधिराज्यबाट विज्ञानको गणराज्यमा ल्याएका छन् । यस्ता आविष्कारहरूले वर्तमान समाज र जीवनका नैतिक प्रश्नहरू पनि जन्माउनेछ । के मानव जीवनको प्राकृतिक अवधारणाको अब अन्त्य हुने भो ? प्रसिद्ध ब्रह्माण्डशास्त्री स्टिफिन हकिन्सले कृत्रिम बुद्धिको अविष्कार र प्रयोगबाट मानव जीवनलाई खतरा पुगेको बताउँछन् । आज मानवको जस्तै मस्तिष्क बनाउन सकिने भएको छ । यसरी वैज्ञानिक भविष्यशास्त्री मिचियो काकले मस्तिष्कको नया ब्रह्माण्डको खोजी गरेका छन् ।
महामानवको आगमन
१९औं शताब्दीका महान् अनिश्वरवादी दार्शनिक फ्रेडरिक नित्सेले मानव जीवनको सुशासन र प्रगतिका निम्ति महामानवको आगमनको भविष्यवाणी गरेका थिए । तर, आज त्यो महामानवको आगमन कुनै राजनीतिक वा सांस्कृतिक रूपमा नभई विज्ञान÷प्रविधि महामानवका रूपमा आउन थालेको छ । आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्समाथी कब्जा जमाएर शरीरमा यन्त्र जोडेर शक्तिशाली हुने, अन्तरिक्षमा पर्यटक भएर जाने र विविध प्रविधिद्वारा मस्तिष्कको फैलावट र क्षमतामा बुद्धि गरेर उत्तर मानव हुनेहरू नै नित्सेको महामानव बन्ने सम्भावना छ । माइन्ड मेसिनको उदयले यहीतर्फ संकेत गर्छ ।
पुस्तक : दी फ्युचर आफ दी माइन्ड
लेखक : मिचियो काकु
प्रकाशक : पेन्गुइन बुक्स
मूल्य : ४२०
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
