खाजा भनेकै मम

काठमाडौंः  ०४३ सालमा १५/१६ वर्षको उमेरमा लेखक अभय श्रेष्ठले पहिलोपटक मम चाखेका थिए । पहिलो स्वादमै ममले मन हरेपछि मासु नखाने भए पनि मम चाहिँ खान थाले । त्यसपछि स्वादिलो मम खान काठमाडौं, भक्तपुर र पाटनका गल्लीगल्ली चहारिहिँड्न थाले ।

सम्झन्छन्, ‘त्यति बेला प्रायः दुई रुपैयाँ प्लेट थियो । हाफ/हाफ प्लेट खाँदै हिँडिन्थ्यो ।' अभिनेत्री करिश्मा मानन्धर पनि ममकी अर्की पारखी हुन् । डाइटिङका लागि अरू जुनसुकै खाना छोडे पनि मम भने अपवादमा पर्छ । ममचाको बढी पारखी हुन् उनी । अमिलो अचारले ममचाको स्वादलाई विशिष्ट बनाउने उनको तर्क छ ।

लेखक अभय र करिश्मामात्र होइन, नेपालीको प्रिय परिकार बनिसकेको छ मम । यो खाजामात्र नभई सहरी जीवनशैली अनि नेपाली खाद्यसंस्कृतिको अंग अंग बनिसकेको छ ।

मम संस्कृति

हरेक सहरले संस्कृति बनाउँछ । काठमाडौं सहरले निर्माण गरेको खाद्य संस्कृति हो- मम । यसै भन्छन् मानवशास्त्री प्राध्यापक लय उप्रेती । भन्छन्, ‘पहिले काठमाडौंकै केही स्थानमा मात्र पाइने मम अहिले काठमाडौंका तीनै सहरका लगभग हरेक चोक र गल्लीमा पाइन्छ भने काठमाडौंबाहिर पनि उत्तिकै लोकप्रिय भइसकेको छ ।' उनका अनुसार खान सजिलो, सस्तो र स्वास्थ्यवद्र्धक भएकाले ममले स्थान ग्रहण गरेको हो । अचेल स्कुलको चमेनागृहदेखि सपिङ मलका रेस्टुरेन्टसम्म मम लोकप्रिय छ ।

यतिमात्र नभई ममले उपत्यका नाघेर देशका कुनाकाप्चासम्म पुगिसकेको छ । तराईका भित्री गाउँमा लाग्ने हाटहरूमा ठेलादेखि पहाडका होटलहरूमा समेत ममले आफ्नो हस्तक्षेपकारी उपस्थिति जनाइसकेको छ । प्रशस्त समय लिएर हेरे पनि अन्त्यमा मम नै अर्डर गर्ने नेपाली स्वभाव परिहासको विषय नभई ममको शक्ति हो ।

काठमान्डुटिज् विम्ब

लेखक सौरभका अनुसार काठमाडौंमा मम पहिलेदेखि नै लोकप्रिय थियो । विशेषगरी नेवारी समुदायमा ममचा नामले चर्चित थियो । पछि यसले व्यावसायिक व्यापकता पायो । ममको लोकप्रियता यति बढेर गयो, कुपन लिएर मात्रै मम पाइने स्थिति बन्यो ।

सौरभका अनुसार ०३८/०३९ सालतिर मम लोकप्रिय भइसकेको थियो । अत्यन्त भीड भएपछि सबभन्दा पहिलोपटक इन्द्रचोकदेखि भित्रपट्टि केलटोलमा रहेको मम पसलले कुपन लिएर खाने प्रणाली सुरु गर्‍यो । यो मासं गल्ली हुँदै कमलादीमा पुग्यो । कमलादीको मम पसल कुपन प्रणालीको तेस्रो पसल थियो ।

अहिले यो उद्यमको राम्रो विकल्प बनेको छ । त्यतिमात्र होइन, काठमान्डुटिज् हुनुको पहिलो विम्ब हो मम खानु । मानवशास्त्री उप्रेतीका अनुसार काठमान्डुवासी हुनुको पहिलो सुरुआत मम नै हुन्छ । काठमान्डु आएपछि मम नखाने कोही हुँदैन । लेखक कुमार नगरकोटी त अझ अगाडि बढेर भन्छन्, ‘मम भनेको काठमान्डुकै हो, बफ नै हो ।'

सबैका लागि

लेखक नगरकोटीले भनेजस्तै मम आफैंमा सीमित रहेन । अहिले मम ननभेजको मात्र होइन भेजको पनि उत्तिकै प्रिय खाजा हो । सौरभका अनुसार कुनै बेला झोछेँको एक गल्लीमा मात्र खसीको मम पाइन्थ्यो । अहिले जहाँसुकै पनि ममका विभिन्न भेराइटी पाइन्छन् ।

ममका पारखीले रोजीरोजी आफूलाई मन पर्ने मम खान सक्छन् । अभिनेत्री करिश्मा चिकन मम बढी मन पराउँछिन् । उनी अमेरिकामा हुँदा टर्की र पोर्क मम खान्थिन् रे । पत्रकार भूमिश्वर पौडेलको पनि रोचक अनुभव छ । मम भन्नासाथ मासु बुझ्थे कुनै बेला । उनी अहिले पनि मासु खाँदैनन् तर भेज मम छोड्दैनन् ।

राष्ट्रिय प्रतिनिधि

चीनबाट भित्रिए पनि ममलाई अहिले नेपाली समाजले आफ्नो बनाइसकेको छ । यो गुन्द्रुक र सिन्कीजस्तै नेपाली खानाका रूपमा विश्वभर परिचित हुने क्रममा छ । अमेरिकाको ज्याक्सन हाइटदेखि मलेसिया, कतार र दुबईसम्म जहाँजहाँ नेपाली छन्, मम पनि त्यहीँत्यहीँ पुगेको छ । विदेशी पर्यटकका लागि बनाइएका गाइड बुकहरूमा पनि ममको चर्चा गर्न थालिएको छ ।

बन्देज विरोधी

लेखक अभय श्रेष्ठले ममकै कारण मासु खान सुरु गरेजस्तै ममकै कारण बफ खान सुरु गर्ने धेरै छन् । प्राध्यापक उप्रेती भन्छन्, ‘सबभन्दा ठूलो ट्याबु खानामा हुन्छ, तर ममले त्यो ट्याबु तोडिदिएको छ ।' मासु नखाने खाने भएका छन् । कुखुरा र खसी खानेहरू मम मात्रै भए पनि बफ खाने भएका छन् । ममले खानाका निषेधहरू तोडिदिएको छ । यसरी ममले भोक मार्नेदेखि सामाजिक परिवर्तनसम्मको भूमिका निर्वाह गरिरहेछ ।

खाद्यसंस्कृति परिवर्तनको वाहक

प्रा. लय उप्रेती
प्रमुख, मानवशास्त्र विभाग, त्रिभुवन विश्वविद्यालय
मम काठमाडौंको खाद्य संस्कृति बनिसकेको छ । यो लोकप्रिय हुनुका मुख्य चार कारण छन् । पहिलो, यो फास्ट फुड हो । व्यस्त जीवनमा फास्ट फुडको महत्व हुन्छ । तपाईंले मम पसलअगाडि बाइकहरू रोकिराखेको देख्न सक्नुहुन्छ । अर्थात् व्यस्त मानिसहरूको सजिलो खाजा हो यो । दोस्रो, मम पोषणयुक्त हुन्छ । यसमा कार्बोहाइड्रेट र प्रोटिन दुवै पाइन्छ । यसले गर्दा पेट पनि भरिन्छ । आडिलो पनि हुन्छ । तेस्रो, स्वास्थ्यवद्र्धक । काठमाडौंजस्तो प्रदूषित सहरमा मम एक स्वास्थ्यवद्र्धक खाना हो ।

पाक्दापाक्दै हात पर्ने भएकाले यो स्वास्थ्यवद्र्धक हुन्छ । चौथो, यो सुपथ हुन्छ । सुपथ मूल्यमै सबै विशेषतायुक्त पाइने भएकाले यो लोकप्रिय भएको हो ।

ममका यी विशेषताले गर्दा यो फैलिसकेको छ । मूलतः तिब्बती परिकार भए पनि यो अहिले सबै जातजाति र भूगोलमा पुगिसकेको छ । पहिले काठमाडौंकै केही स्थानमा मात्र पाइने मम अहिले काठमाडौंका तीनै सहरका लगभग हरेक चोक र गल्लीमा पाइन्छ भने काठमाडौंबाहिर पनि उत्तिकै लोकप्रिय भइसकेको छ ।

साथसाथै यसले सामाजिक बन्देजहरूको बार नाघिसकेको छ । हिजो मम नखाने मानिस पनि मम खाने भएको छ । कुनै दलितले थापेको मम पसलमा कथित उच्च जाति गएर खाने भएको छ । ममले खाद्य संस्कृतिमा बेग्लै परिवर्तन ल्याइदिएको छ ।

ममको काठमाडौं कथा

सौरभ
मम पहिले ममचा भनेर चिनिन्थ्यो । त्यो मम नै हो तर अलि सानो हुन्थ्यो नेवार समुदायमा परिचित थियो । पछि मम भनेर लोकप्रिय हुन थाल्यो । ०३८/०३९ सालतिर मम निकै लोकप्रिय भइसकेको थियो ।

अत्यन्त भीड भएपछि सबैभन्दा पहिलोपटक इन्द्रचोकदेखि भित्रपट्टि केलटोलमा रहेको मम पसलले कुपन लिएर खाने प्रणाली सुरु गर्‍यो । यो मासं गल्ली हुँदै कमलादीमा पुग्यो । कमलादीको मम पसल कुपन प्रणालीको तेस्रो पसल थियो ।

त्यति बेला मम भन्नासाथ बफ नै बुझिन्थ्यो । झोछेँमा रहेको ‘झरना' रेस्टुरेन्टमा मात्रै खसीको मम पाइन्थ्यो । त्यो अलि सानै हुन्थ्यो, गुच्चाजत्रो । तिब्बती मम भने बौद्धका रेस्टुरेन्टहरूले भित्र्याएका हुन् ।