पवित्राको रंगमञ्च यात्रा

पवित्राको रंगमञ्च  यात्रा

शिल्पी थिएटरको अभिमञ्च । अर्धवृत्ताकारको बेन्चमा बसिरहेकी छिन् उनी । सम्मुखमा छ 'गोठाले नाटकघर'को 'ब्ल्याक बक्स' छिर्ने ढोका । ढोकैअगाडि बोर्डमा टाँगिएको पोस्टरमा उनको नाम छ- पवित्रा खड्का । सरुभक्त लिखित नाटक 'भृकुटी'की निर्देशक ।'ब्ल्याक बक्स' छिर्ने ढोकातिर एकोहोरिएको उनका आँखा देखेर सोध्छु, 'पच्चीस वर्षको उज्यालो उमेरमा ब्ल्याक बक्सभित्र के खोजिरहेकी छौ ? ' 'म आफैंलाई खोजिरहेकी छु,' उत्तरले झंकृत बनाउँछ ।

Image may contain: 1 person, smiling, sunglasses and closeupनाटकको मञ्चन अवधि सकिइसकेको छ । तर, 'ब्ल्याक बक्स'भित्र उनको खोज-यात्रा सकिएको छैन । त्यहाँ चलेका दस नाटकका चरित्रमा आफूलाई खोज्दै निर्देशनको देउरालीमा उक्लेकी हुन् उनी 'भृकुटी'मार्फत । अहिले त्यही देउरालीमा उभिएर आफ्नो यात्रालाई समीक्षा गर्दैछिन् ।
उनको जीवनयात्रा भने २० वर्षको उर्वर उमेरमा श्रीमान् गुमाएकी आमाको दुर्गति जीवनसँगै सुरु भएको हो । बुवाको अनुहार देख्न पाइनन् उनले । 'अनुहारको त के कुरा, मैले उहाँको तस्बिरसमेत देख्न पाएकी छैन,' आमाले सुनाएको जीवनकथालाई 'न्यारेट' गर्दै भन्छिन्, 'म गर्भमा भएकै बेला सिन्धुली जाँदा बाटोमा आँप टिप्न रूख चढ्दा लड्नुभएछ उहाँ । त्यहीँ नै बुवाको जीवनलीला समाप्त भएछ ।'
मर्मान्तक वियोग भोगिरहेकी आमाको गर्भमा हुर्किएर संसार-यात्रा सुरु गरिन् उनले । हृदयमा खाली र चिसो एउटा ठाउँ रहिरह्यो ।

कुनै साथीको बुवा सहरतिरबाट घर पाइपुगेको खबर पाउँदा उनी पनि साथीसँगै हुर्रिंदै पुग्थिन् । एउटा अज्ञात जिज्ञासा र खुसी हुन्थ्यो उनको मनभित्र ।'हाम्रो पो बुवा आएको त, तेरो आएको हो र ? किन आएकी ? ' जब साथीको कटुवचन सुन्थिन्, मनै चुँडिन्थ्यो । चुँडिएको मनलाई सम्हाल्दै जोड्न त्यही परिस्थितिसँगै सिकेकी छिन् उनले ।

Image may contain: 1 person, standing

जीवनसाथी गुमाएसँगै वियोगको पीडा त छँदैथियो, त्यसमाथि पारिवारिक र सामाजिक अपहेलना खप्नुप¥यो आमाले । त्यस्तो बेला माइतीको सहारा लिनुको विकल्प थिएन । त्यसैले पवित्राको प्रारम्भिक जीवनकाल मावलमै बित्यो ।

त्यही समय आमालाई नयाँ जीवन सुरुवात गर्न पारिवारिक दबाब बढ्यो । सिंगो जीवनयात्रामा सहयात्रीको आवश्यकताबोध स्वाभाविक थियो नै । पवित्रा नौ वर्षको हुँदा आमाले अर्को जीवनसाथी पाइन् ।
उनले जीवनमा पहिलोपटक बुवा सम्बोधन गर्न पाइन्, माया पाइन् । भन्छिन्, 'मेरो जीवनमा बुवाको मायाको परिभाषामा उहाँकै माया पर्छ ।' त्यही मायाको छत्रछायामा उनको किशोरकाल बित्यो । कक्षा आठ उत्तीर्ण गरेपछि उनी सानिमाको छत्रछायामा काठमाडौं आइन् । असनचोक वरिपरिको वातावरणमा उनले एसएलसी गरिन् । प्लस टु पढ्न थालिन् ।

त्यसबेलासम्म अहिलेकी रंगकर्मी पवित्राको कुनै लक्षण थिएन उनमा । प्लस टु पढ्दा कलेजका कार्यक्रममा गरिने नृत्यप्रतिको रुचि नै उनको 'पर्फमेन्स आर्ट'प्रतिको पहिलो आकर्षण थियो, त्यही नै उनको आफैंलाई खोज्ने यात्राको पहिलो खुड्किलो पनि ।

नृत्यमा पवित्राको रहर बढ्दै थियो । 'डान्स सिक्न जाऔं,' संगीहरूको प्रस्तावले त्यो रहरलाई झनै जगायो । तर, नृत्य सिक्ने पैसा जुटाउन समस्या थियो । पढाइ खर्च धान्नै मुस्किलमा रहेका सानिमा र आमासँग पैसा माग्ने साहस उनमा भएन । त्यसैले खाजा-यातायात खर्च कटौतीको लामो अभियान चलाइन् । र, बागबजारको राजधानी कला केन्द्रमा नृत्य कक्षामा भर्ना हुन सफल भइन् ।

उनले नृत्य सिकाइको आफ्नो 'भूमिगत अभियान' त्यतिबेला सार्वजनिक गर्नु उपयुक्त ठानिन्, जतिबेला कला केन्द्रले आयोजना गरेको कार्यक्रममा उनी पनि नृत्य प्रस्तुत गर्ने भइन् । प्रतिभा देखेपछि सकारात्मक प्रभाव पर्छ कि भन्ने आशामा उनले सानिमालाई आफ्नो अभियानबारे मुख खोलिन् । तर, प्रतिक्रिया उल्टो आयो । 'ल, पढ्न पठाएको मान्छे नाचगानमा लागिस् ? ठीकै छ । कार्यक्रम सकिइसकेपछि चाहिँ यो सब बन्द गर्नू !,' यस्तो फसादपूर्ण प्रतिक्रियाले उनी अवसादमा परिन् ।

त्यसपछि उनले आमाको सहारा मागिहेरिन् । आमाको आशा थियो- दु:खले हुर्काएकी छोरीले राम्रो पढोस्, जागिर खाओस् र राम्रो परिवारमा घरजम गरोस् । छोरीको भाषा थियो, 'आमा, म नृत्य सिक्छु ।'
'नाचेर के हुन्छ ? ', पवित्राले आमाको प्रश्नको चित्तबुझ्दो उत्तर दिन सकिनन् ।
त्यही सकसकै बीच साथीसंगतले उनलाई अभिनय सिक्न एम आर्ट थिएटरमा पुर्यायो ।

नृत्यभन्दा फराकिलो संसार अभिनयमा छ भन्ने लागेपछि उनले मनको आवाज सुन्ने निर्णय गरिन् र थिएटरका मूली वीरेन्द्र हमाललाई आफ्नो तीव्र इच्छाका साथ समस्या व्यक्त गरिन् । हमालले भने, 'त्यसै हो भने जति सक्छौ, त्यति देऊ । सिक ।' त्यो वचनले उनको रहरमा पंख पलायो ।
पन्ध्र हजारको कोर्स गरिसक्दा उनले जम्मा तीन हजार बुझाउन सकिन् । त्यो अवसर दिने उदारमना हमालको चित्र उनको मनको आदरस्थानमा सुरक्षित छ ।

 धेरै बाटोमध्येबाट छानिएको बाटो होइन पवित्राका लागि थिएटर । उनले हिँडेको एउटै बाटो हो यो । त्यसैले उनको सपनामा अरू बाटो नै देखिँदैनन् । तर, पनि उनी बेला-बेला निराश नभएकी होइनन्।

अभिनय सिक्दा-सिक्दै उनले 'सारंग' सिनेमामा मौका पाइन् । त्यसमा महिला प्रहरी इन्सपेक्टरकोे चरित्रमा उत्रिएपछि उनले आफूभित्रको क्षमता पढ्न सकेको अनुभूति गरिन् । त्यसैताक, रामबाबु रेग्मी निर्देशित प्रायोजित सडक नाटकमा अभिनयको अवसर पाइन् । नाटक प्रदर्शन गर्दैै आठ जिल्ला घुम्ने अवसर पनि पाइन् । त्यसले उनको अभिनयलाई हेर्ने दृष्टि बदलिदियो । नाटकको जीवन्त अभिनय र त्यसमार्फत समाजसँग हुने प्रत्यक्ष अन्तरक्रियाले उनलाई लोभ्यायो ।

त्यसै मेसोमा उनी रेग्मीकै उत्प्रेरणा र सहयोग पाएर शिल्पी थिएटर पुगिन् । शिल्पीको सडक नाटक 'के लग्यो हल्काले'मा अभिनय गरिसकेपछि स्वयंसेवी कलाकारका रूपमा काम गर्ने अवसर पाइन् ।
शिल्पीको पहिलो 'ब्ल्याक बक्स' प्रस्तुति कुमार नगरकोटीकृत नाटक 'कोमा : अ पोलिटिकल सेक्स'मा 'सावर गर्ल'को चरित्रसँगै पवित्राको 'ब्ल्याक बक्स' यात्रा सुरु भयो । जो, अहिलेसम्म जारी छ ।

शिल्पीको 'ब्ल्याक बक्स'मा छिर्दा पवित्राको मनमा जति उत्साहको उज्यालो पोतिएको थियो, त्यो धेरै समयसम्म टिकेन । काम गर्न थालेको भनेर अभिभावकबाट खर्च बन्द भयो । यता, स्वयंसेवी कलाकारले पैसा पाउने कुरा भएन । त्यसपछि त उनीसँग बस-भाडासमेत नहुने स्थिति बन्यो । प्लस टु पास भइन् । तर, कलेज भर्ना हुन सकिनन् । परिस्थितिको दास बनेर उनले शिल्पी छोडिन् र भाटभटेनी सुपरस्टोरमा काम गर्न थालिन् ।

उनको हात भाटभटेनी सुपर स्टोरमा चलिरहेको हुन्थ्यो, मन भने शिल्पी आइपुग्थ्यो । 'त्यतिबेला धेरै रात रोएर बिताएँ । कसरी नाटकमा फर्किन सक्छु भनेर छट्पटिइरहन्थें,' उनले सुनाइन् ।
एक दिन शिल्पीका कला निर्देशक घिमिरे युवराजको फोन आयो । घिमिरेले भने, 'अब हामी थोरै भए पनि पैसा दिन सक्ने अवस्थामा पुगेका छौं । तिमी आउँछ्यौ ? 'त्यतिबेला उनको खुसीको सीमा रहेन । त्यत्ति नै बेला उडी जाऊँझैं लाग्यो । त्यही दिन जागिर छोडेर भोलिपल्ट उनी शिल्पी पुगिन् । त्यहाँ उनले रंगशिल्प सिकिन् । आफ्ना रहरलाई जिम्मेवारीको आकार दिइन् । त्यही आकार बढाउँदै उनी 'भृकुटी'सम्म आइपुगेकी हुन् ।

धेरै बाटोमध्येबाट छानिएको बाटो होइन पवित्राका लागि थिएटर । उनले हिँडेको एउटै बाटो हो यो । त्यसैले उनको सपनामा अरू बाटो नै देखिँदैनन् । तर, पनि उनी बेला-बेला निराश नभएकी होइनन् ।
शिल्पीमा नाटक गर्दाको पहिलो चरणमा उनी जब 'यसरी नि हुन्छ ? ' भन्ने प्रश्नको सामना गर्थिन्, त्यसबेला उनलाई लाग्थ्यो- 'साँच्चै मबाट यो काम नहुने रहेछ क्यार ।' तर उनको मनले अरू विकल्प खोज्न चाहेन । बरुआफैंलाई सम्हालेर सोचिन्, 'सिक्दा नजानिने कुरा त के होला र ? , गरे नहुने कुरा के होला र ? '

सोच्दै जाँदा उनलाई यही प्रश्न अहिले आफ्नो जीवनदर्शन बन्दै गएको महसुस हुन्छ । 'भृकुटी' नाटक त्यसैको पछिल्लो परिणाम हो ।घिमिरे युवराजले सरुभक्तकृत नाटकको निर्देशन प्रस्ताव गर्दा उनको मनमा झड्का लागेको थियो । अनेकौं प्रश्नको छाल छल्किएको थियो, 'के म निर्देशन गर्न सक्छु ? त्यसमा पनि सरुभक्तको लेखन, भृकुटीको कथा !''तर मैले गर्न सक्दिनँ कि भनेर सोच्दै सोचिनँ । कसरी गर्न सक्छु होला भनेरमात्रै सोचेँ । किनकि यो मेरो लागि ठूलो अवसर थियो', उनी भन्छिन् ।

नाटक मञ्चन थालेपछि आएका सकार र नकार सूचक दुवै प्रतिक्रियाले उनलाई उत्साहित तुल्याइरह्यो । नाटककार सरुभक्त पनि नयाँ पुस्ताले आफ्नो नाटकलाई मञ्चमा उतारेकोमा खुसी देखिए ।
त्यसो त, यो यात्रामा उनी एक्ली थिइनन्, शिल्पी थिएटरको पूरै सामूहिक प्रयत्न जोडिएको छ । त्यसले उनलाई ढाढस दिइरह्यो । ढुक्कले उनी आफूभित्र के छ, के छैन भन्ने खोजमा लाग्न पाइन् ।

'रंगकर्म भनेको नाटक खेल्नुमात्रै होइन रहेछ ।' रंगमञ्चमा पसेर पवित्राले बुझेको सार यही हो । 'समाज बुझ्नु र त्यसलाई रूपान्तरण गर्ने अभियानमा सहभागी हुनु पनि रहेछ', उनी थप्छिन् । निर्देशक हुँदा अझ त्यसलाई नजिकबाट बुझ्न सकिएको अनुभूति उनले सुनाइन् । भन्छिन्, 'कलाकार हुँदा आफ्नो चरित्रलाई मात्रै ध्यान दिइन्छ । तर, निर्देशन गर्दा पूरै नाटकको दर्शनसँग खेल्नुपर्छ । त्यसैले निर्देशक हुनुको चुनौती कलाकार हुनुभन्दा धेरै गुणा बढी भएको होला ।'

भृकुटी नाटक निर्देशन गर्दा समाजको बनिबनाउ दृष्टिकोणसँग आफ्नो मत बाझिएको महसुस गरिन् उनले । भृकुटीलाई राजकुमारीको परम्परागत मान्यताको दृष्टिबाट नाटकमा देख्न चाहनेहरू निराश भए । प्रतिक्रिया आयो, 'राजकुमारीको रूपरंग, उचाइ र भाषा आदि मिलेन ।''मैले यसमा नागरिकको अनुहार, रूपरंग र भाषामा नै राजकुमारीको विम्ब खोजेँ । त्यसैले यस्तो प्रतिक्रिया स्वाभाविक थियो,' उनी भन्छिन्।

तर यो तर्कलाई आत्मप्रशंसाको खातामा नहालिदिन अनुरोध गर्छिन् । भन्छिन्, 'मैले यो काम सिक्नकै लागि गरेको हुँ । यसमा केही आफ्ना सोचहरू प्रयोग गर्न पाएँ । तर बीचमा म निर्देशनको लागि तयार भइसकेकी रहेनछु भन्ने महसुस पनि भयो । तर लाग्यो- यसले मभित्रका कमजोरी पनि चिन्ने अवसर पाएँ । अबका दिनमा तिनलाई हटाउन सक्छु ।'

अब दुई वर्षपछिमात्रै नाटक निर्देशनको योजनामा छिन् उनी । त्यसअघि आफूलाई विभिन्न चरित्रहरूमा ढाल्न तयार हुँदैछिन् । उनलाई थाहा छ- रंगमञ्चको शिखर-यात्रामा उनी उक्लिएको यो देउराली आधार शिविरमात्रै हो । निकै कठिन र जोखिमपूर्ण बाटो छ अगाडि । त्यसका लागि अग्रज पुस्ताले हासिल गरेको अनुभवको दोहन र नयाँ अध्ययनको आवश्यकता छ । उनी त्यसका लागि तयार हुँदैछिन् ।
'मलाई यत्ति चाहिँ थाहा भयो कि आफैंमाथि विश्वास हुनुपर्ने रहेछ । हिँड्ने बाटो बन्दै जाँदो रहेछ । बाधा-व्यवधान सामान्य लाग्दै जाँदो रहेछ,' अहिलेसम्मको यात्राबाट निकालेको निष्कर्ष चाहिँ यही हो उनले।


प्रतिक्रिया दिनुहोस !

Unity

working together is no longer optional-it is a matter of compulsion

Annapurna Media Network has announced the Unity for Sustainability campaign which comes into force from January 1, 2022. The main aim of this campaign is to 'lead the climate change dialogue' working closely with all the stakeholders on sustainable development mode, particulary focusing on climate-change issues.