समन्वयको पर्व वैशाख पूर्णिमा

समन्वयको पर्व वैशाख पूर्णिमा

चन्द्रमा विशाखा नक्षत्रको नजिक गएर आफ्नो सोह्रकलाले पूर्ण भएको दिन वैशाखशुक्ल पूर्णिमा कहलाउँछ । वैशाखशुक्ल पूर्णिमाको नामबाटै उक्त महिनाको नाम वैशाख रहेको छ । वैशाख महिनामा सौर्यमण्डलका अधिपति सूर्य मेष राशिमा उच्च भएर बस्ने र वैशाख १ गतेदेखि सूर्य विषुवत्रेखा पार गरेर पृथ्वीको उत्तरी गोलाद्र्धमा प्रवेश गर्ने भएकाले यस महिनाको अत्यधिक महत्व छ । यसरी वैशाख संक्रान्तिको अझ बढी महत्व रहेको हो ।

वैशाखशुक्ल पूर्णिमा एउटा बहुआयामिक पर्व हो । एउटै पर्वलाई नेपालका विभिन्न क्षेत्रमा बसोबास गर्ने विभिन्न समुदायले आआफ्नै तरिकाले मनाउँछन् । यो नै नेपाली चाडपर्वको समन्वयात्मक चरित्र हो । चाडपर्वको यस समन्वयात्मक विशेषताले नेपाली संस्कृतिमा अन्तरनिहित समन्वयात्मक अध्यात्मवादी दर्शन एवं अनेकतामा एकताको आदर्शलाई राम्ररी स्पष्ट पार्छ । नेपाली संस्कृतिको यस आदर्शले नेपालीमा फराकिलो मानसिकता विकास गराउँछ । यस फराकिलो मानसिकताले नेपालीलाई नेपाल राष्ट्रको निर्माण तथा नेपाली राष्ट्रियताको प्रबोधन, प्रवद्र्धन एवं विकासको साझा र सुदृढ भावनाको जागरणतर्फ उन्मुख गराउँछ।

वैशाखशुक्ल पूर्णिमाको दिनअघि देवी भगवतीले चण्ड नामको दैत्यलाई बध गरेको हुँदा देवी भगवती चण्डी नामबाट प्रख्यात हुनुभयो र वैशाखशुक्ल पूर्णिमा चण्डीपूर्णिमाको नामबाट प्रसिद्ध भयो । वैशाखशुक्ल पूर्णिमाका दिन कतिपय समुदायको देवालीपूजा हुन्छ । देवालीपूजा कुलायनपूजा वा कुलपूजा हो । कुलायनपूजा वा कुलपूजाको आफ्नो वंश वा कुलले गरिआएको पूजा भन्ने सामान्य अर्थ पनि हुन्छ तर वास्तवमा कुलायनपूजा वा कुलपूजा भनेको शक्तिउपासना हो किनभने तन्त्रशास्त्रअनुसार कुल भनेका शक्ति र अकुल भनेका शिव हुन् । त्यसकारण कुल अथवा शक्तिका उपासकहरू कौल अथवा कौलमार्गी कहलाउँछन्।

चण्डीपूर्णिमाका दिन गण्डकी प्रदेशका गुरुङ, मगर, दुरा, दरै, कुमाल र थारूहरू चण्डीथानमा चण्डीपूजा गरेर घाटु नृत्य विसर्जन गर्छन् । कोसी प्रदेशका राईहरू चण्डीपूर्णिमाका दिन चण्डीनाच नाचेर साकेवासिली पर्व मनाउँछन् । नेपालमा चण्डी संस्कृति पूर्वदेखि पश्चिमसम्म व्याप्त छ । चण्डी संस्कृतिले पूर्व र पश्चिम नेपाललाई समन्वय गराएको छ । यही समन्वय, सहिष्णुता एवं सहअस्तित्व नै नेपाल राष्ट्र तथा नेपाली राष्ट्रियताको प्राण हो ।

वैशाखशुक्ल पूर्णिमाको मध्याह्नकालमा लुम्बिनी उपवनका भगवान् शाक्यमुनि बुद्धको जन्म भएको थियो । वैशाखशुक्ल पूर्णिमाकै ब्रह्ममुहूर्तमा उरूबेला तीर्थमा शाक्यमुनि बुद्धले बोधिज्ञान प्राप्त गरेका थिए । त्यसपछि उरूबेला तीर्थ बुद्धगयाको नामबाट प्रसिद्ध भयो । यसैगरी वैशाखशुक्ल पूर्णिमाकै मध्याह्नकालमा कुशीनगरको शालवनमा भगवान् शाक्यमुनि बुद्धले महापरिनिर्वाण प्राप्त गरेका थिए । यसरी वैशाखशुक्ल पूर्णिमासँग भगवान् शाक्यमुनि बुद्धको जन्म, बोधिज्ञान प्राप्ति र महापरिनिर्वाण यी तीनवटा घटनाको सम्बन्ध रहेको छ ।

सम्राट अशोकको लुम्बिनीस्थित स्तम्भाभिलेखमा लुम्बिनीमा भगवान् शाक्यमुनि बुद्धले जन्म लिएको उल्लेख छ । नेपालसँग शाक्यमुनि बुद्धका अतिरिक्त कनकमुनि बुद्ध र क्रुकुच्छन्द बुद्धको पनि सम्बन्ध छ । कपिलवस्तु जिल्लाको सदरमुकाम तौलिहवा बजारदेखि उत्तरतर्फ निगलिहवास्थित स्तम्भाभिलेखमा सम्राट अशोकले आफ्नो राज्याभिषेकको चौधौं वर्षमा त्यहाँ कनकमुनि बुद्धको स्तुपलाई बढाएर निर्माण गरेको उल्लेख छ ।

 

यसैगरी तौलिहवा बजारको पश्चिमपट्टि नजिकै गोटिहवामा पनि अशोकस्तम्भको फेदपट्टिको अवशेष अवस्थित छ । उक्त स्तम्भको अभिलेख कुँदिएको भाग भने फेला पार्र्र्न सकिएको छैन । चिनियाँ यात्री फाह्यान र हुयन साङका अनुसार उक्त स्थान क्रुकुच्छन्द बुद्धको जन्मस्थल हो । यसरी नेपालको पश्चिम तराई कपिलवस्तु र लुम्बिनी क्षेत्रमा क्रुकुच्छन्द, कनकमुनि र शाक्यमुनि बुद्धको जन्म भएको पाइन्छ । त्यसकारण नेपालको कपिलवस्तु लुम्बिनी क्षेत्रमा तीनतीनजना बुद्धले जन्म लिनाको भौगोलिक, दार्शनिक तथा सांस्कृतिक पृष्ठभूमिबारे थाहा पाउन अवश्यक छ ।

वैशाखशुक्ल पूर्णिमा समन्वयात्मक छ । समन्वयात्मक अध्यात्मवाद उच्च मानवीय मूल्य र चरित्र हो । त्यसैले हामी समन्वयमा रमाउनुपर्छ, सहिष्णुतामा हाँस्नुपर्छ र सहअस्तित्वमा रहनुपर्छ ।

नेपालको कपिलवस्तु लुम्बिनी क्षेत्र अबध क्षेत्रमा पर्छ । अबध क्षेत्र प्राचीन अयोध्या क्षेत्रअन्तर्गत पर्छ । अतः बुद्धजन्मको सन्दर्भमा अबध र अयोध्याको अर्थ बुझ्न अत्यावश्यक छ । बधको अर्थ काट्नु, मार्नु, हिंसा गर्नु र अबधको अर्थ नकाट्नु, नमार्नु र हिंसा नगर्नु हो । यसैगरी योद्धाको अर्थ लड्ने, भिड्ने लडाका र योध्याको अर्थ लड्ने, भिड्ने ठाउँ रणक्षेत्र अर्थात् युद्धस्थल हो । अयोध्याको अर्थ नलड्ने नभिड्ने ठाउँ शान्तिक्षेत्र हो । अतः यही अबध र अयोध्याको पृष्ठभूमिमा नेपालको कपिलवस्तु र लुम्बिनी क्षेत्रमा अहिंसा तथा शान्तिवादी बुद्धहरूको जन्म भएको हो । कालान्तरमा यही कपिलवस्तु क्षेत्रमा कुकुरिपा नामका सिद्धको पनि जन्म भएको थियो ।

प्राणी हिंसाको दृश्यबाट हृदय पग्लेर रत्नाकर वाल्मीकि बनेका छन्, सिद्धार्थ गौतम शाक्यमुनि बुद्ध बनेका छन् । नारदमुनिको उपदेशबाट सिद्धि प्राप्त गरी रत्नाकर वाल्मीकि बनेर आनन्दले वनबिहार गरिरहेका थिए । त्यसबेला उनले एउटा व्याधाले क्रौञ्चपन्छीको मैथुनरत जोडामध्ये भालेलाई मारिदिएको देखे । यसरी व्याधाले क्रौञ्चपन्छी बध गरेको दृश्य देखेपछि वाल्मीकिको दृश्य पग्ल्यो र अकस्मात् उनको मुखबाट अनुष्टुप छन्दको एउटा श्लोक प्रस्फुटित भयो-

मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतिः समाः ।

यत् क्रौञ्चमिथुनादेकमवधीः काममोहितम्

यसरी वाल्मीकीय रामायणको शुभारम्भ भएको छ । वाल्मीकिको मुखबाट अकस्मात् निस्केको यस वचनलाई सरस्वतीको वरदान मानिएको छ ।
उता सिद्धार्थ गौतम बगैंचामा ध्यानमा बसिरहेका थिए । उनको सामुन्ने वाण लागेको एउटा घाइते हाँस आएर पछारियो । अहो ! यति राम्रो हाँसलाई कसले घाइते बनाएको होला ? म यसलाई बचाउँछु भनेर सिद्धार्थ गौतम घाइते हाँसलाई मुसारिरहेका थिए, यत्तिकैमा देवदत्त त्यहाँ आइपुग्यो र देवदत्तले सिद्धार्थ गौतमलाई 'ए ! यो हाँस मैले हानेको हुँ, मैले वाण हानेको हाँस मलाई देऊ' भन्यो । सिद्धार्थ गौतमले देवदत्तलाई 'यो हाँस म तिमीलाई दिन्नँ, म यो हाँसलाई बचाउँछु' भने र घाइते हाँसको उपचार र सेवासुसार गर्न थाले । यसरी अबध क्षेत्रमा प्राणी हिंसाको दृश्यबाट हृदय पग्लेर रत्नाकर वाल्मीकि बनेका छन् र सिद्धार्थ गौतम शाक्यमुनि बुद्ध बनेका छन् ।

यति भएपछि अब बुद्धको अर्थ बुझ्नुपर्छ । बुद्ध संस्कृत भाषाको शब्द हो । बुद्धलाई पाली भाषामा बुध र तिब्बती भाषामा साङये भनिन्छ । बुद्ध शब्दको शाब्दिक अर्थ हो बुझेको तर के बुझेको भन्ने विषयमा मतभिन्नता छ । अघि वैदिककालमा तत्ववेत्ता अर्थात् तत्व बुझेको व्यक्ति बुद्ध कहलाउँथ्यो । जीव, जगत् र ब्रह्म यी तीन तत्व छन् । जीव अर्थात् म को हुँ ? यो जगत् के हो ? म र यो जगत्को बीचमा के सम्बन्ध छ ? म र यो जगत्भन्दा पर अरू कुनै परम तत्व छ कि छैन ? यो नै आत्मचिन्तन हो र आत्मचिन्तन नै ब्रह्मचिन्तन हो । यसरी कोऽहम्को चिन्तन गर्दै जाँदा सोऽहम्को अवस्थामा पुग्छ । त्यसपछि जीवलाई अहं ब्रह्मास्मिको तत्वबोध हुन्छ । ब्रह्मतत्व बोध भएपछि ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति भन्ने सिद्धान्तअनुसार जीव ब्रह्ममा लीन हुन्छ । अतः वेदान्त दर्शनका अनुसार ब्रह्मतत्व बोध गरेका साधक बुद्ध हुन् ।

शाक्यमुनि बुद्धको समयमा आएपछि बुद्ध शब्दको अर्थमा परिवर्तन आयो । शाक्यमुनि बुद्धको अर्थमा जगत्को दुःखको कारण बुझेको र त्यस दुःखको कारणको निराकरणको उपाय पनि जानेका व्यक्ति बुद्ध हुन् किनभने बुद्धो भवेयं जगतो हिताव, जगत् हितका लागि बुद्ध बुद्ध बनेका हुन् । अब मुनिको अर्थ बुझ्नुपर्छ । हामी ऋषि र मुनिलाई एउटै भन्ठान्छौं तर ऋषि र मुनिको आदर्श अलगअलग छ । हुनत ऋषि र मुनि दुवै मन्त्रद्रष्टा हुन् तापनि ऋषि गृहस्थी हुन् भने मुनिचाहिँ गृहस्थी होइनन्, बैरागी हुन् । वैदिककालदेखि नै ब्राह्मण र श्रमण दुईटा परम्परा चलिआएको छ । ब्राह्मण परम्परा ऋषि परम्परा अर्थात् गार्हस्थ्य परम्परा हो । श्रमण परम्पराचाहिँ मुनि परम्परा अर्थात् बैरागी परम्परा हो । त्यसकारण मुनिहरू यस जगत्लाई निस्सार ठान्छन् र संसारमा जन्मे पनि संसारीकर्म अर्थात् विवाह गरेर गृहस्था श्रममा प्रवेश गर्दैनन् । विवाह गरेर गृहस्था श्रममा प्रवेश गरे तापनि त्यसलाई त्यागेर वैराग्यतर्फ लाग्छन् ।

यसरी मुनि परम्पराको विवेचना गर्दा वैदिक तथा औपनिषदिक् मुनि परम्पराबाट नै शाक्यमुनिको परम्परा विकास भएको देखिन्छ तर वैदिक तथा औपनिषदिक् मुनिहरू ब्रह्मवादी थिए भने शाक्यमुनि अनात्मावादी थिए । कुरा त्यति मात्र फरक हो । बौद्धधर्ममा बज्रयानको विकास भएपछि वेदान्त दर्शनसँग बौद्धमतको दार्शनिक सिद्धान्त नजिकियो । श्रीमद्भगवद्गीतामा गरिएको आत्माको परिभाषा र अद्वयवज्रसंग्रहमा गरिएको बज्रको परिभाषा समान छ । अतः यसबाट उपरोक्त कुराको पुष्टि हुन्छ, जस्तै-

नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः ।
न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ।।
अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च ।
नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ।।
- श्रीमद्भगवद्गीता ।
दृढंसारमसशीर्यमच्छेद्याभेद्यलक्षणम् ।
अदाहि अविनाशी च शून्यता वज्रमुच्यते ।।
- अद्वयवज्रसँग्रह ।

यसरी शून्यता विद्यते त्वत्र तस्यामपि स विद्यते अर्थात् शून्यतामा शून्य स्वरूपले रहेको परम तत्वलाई नै सबै दर्शनले आफ्नो चिन्तनको आधार बनाएको पाइन्छ । यसबाट वेदोऽखिल धर्ममूलम् भन्ने उक्ति चरितार्थ भई सबै धर्म र दर्शनको आलप एवं मिलनबिन्दु एउटै हो भन्ने वास्तविकता राम्ररी सिद्ध हुन्छ । वैशाखशुक्ल पूर्णिमाकै दिन सिद्ध गोरखनाथको जन्म भएको हो । अतः वैशाखशुक्ल पूर्णिमाबुद्धजयन्तीका अतिरिक्त गोरखनाथजयन्ती पनि हो । त्यसकारण शाक्यमुनि बुद्धजस्तै सिद्ध गोरखनाथ नेपालका धर्तीपुत्र हुन् । हामी नेपालीका लागि यो ठूलो गौरवको कुरा हो ।

यसरी वैशाखशुक्ल पूर्णिमा समन्वयात्मक छ । समन्वयात्मक अध्यात्मवाद उच्च मानवीय मूल्य र चरित्र हो । त्यसैले हामीले समन्वयमा रमाउनुपर्छ, सहिष्णुतामा हाँस्नुपर्छ र सहअस्तित्वमा रहनुपर्छ । वेदले पनि हामीलाई निर्देश गरेको छ, जस्तै -
सं गच्छध्वं सं वदध्वं सं वो मनांसि जानताम् ।

(ए ! मनुष्य हो ! तिमीहरू सँगै मिलेर हिँड, एउटै बोली बोल, तिमीहरूको मन पनि एउटै होओस् ।)


प्रतिक्रिया दिनुहोस !

Unity

working together is no longer optional-it is a matter of compulsion

Annapurna Media Network has announced the Unity for Sustainability campaign which comes into force from January 1, 2022. The main aim of this campaign is to 'lead the climate change dialogue' working closely with all the stakeholders on sustainable development mode, particulary focusing on climate-change issues.