अवसरै अवसर भएको मानविकी संकाय

काठमाडौं : ज्ञानको पनि ज्ञान भनेर मानिएको मानविकी संकाय विद्यार्थीका लागि अवसर रै अवसरको संकाय हो । विद्यार्थीलाई विज्ञान पढेर वैज्ञानिक बन्ने, व्यवस्थापन पढेर बैंकमा जागिर खाने अनि शिक्षा पढेर शिक्षक बन्नुभन्दा अर्को कुनै अप्सन छैन । तर, मानविकी संकायमा विज्ञान तथा व्यवस्थापन संकायजस्तो सीमितता छैन । यसलाई पूर्ण देश सञ्चालन गर्ने संकायका रूपमा लिन्छन् विज्ञहरू ।

कुनै सयम यस्तो पनि थियो कि विश्वविद्यालय भनेकै मानविकी संकाय हो । देशको इतिहास र देशलाई बुझ्न अध्ययन गरिने यो संकायमा आज केही परिवर्तन भएको छ । आज मानविकी संकाय भनेको दर्शन, भाषा अनि पृथक् ज्ञानको भण्डार भएको छ । तर, यसले प्रदान गर्ने अवसर भने जीवितै छ । सानादेखि ठुल्ठूला प्रोजेक्ट ह्यान्डल गर्न सक्ने व्यक्तित्व यो संकायले बजारलाई दिएको छ । त्यसैले त आज देशको हरेक अंगमा मानविकी संकायका प्रोडक्ट पुगेका छन् । देशको प्रशासनिक क्षेत्रमा आबद्ध ठूलो संख्या मानविकी संकायमार्फत उत्तीर्ण भएका विद्यार्थी हुन् ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालय मानविकी संकायका प्रमुख शिवलाल भुसालका अनुसार मानविकी संकाय अध्ययनका लागि एउटा आकर्षण र ठूलो क्षेत्र हो । तैपनि, यसमा पछिल्लो समय विद्यार्थीको चासो घट्दै गएको छ । कारण, हाम्रो समाजले यस्तै बाटो सिर्जना गरिदिएको छ । मानव समाज अनि त्यही समाजको सामाजिक जीवनयापनलाई सम्बोधन गर्ने विषय भए पनि समाजबाटै बहिष्कृत हुँदै गएको छ । समाजमा छोरा भए इन्जिनियर, छोरी भएर नर्स बनाउनुपर्छ भन्ने सोचले प्रभाव पारेको छ । त्यसैले एसईई पछिको अध्ययनका लागि बाबुआमाले छोरालाई विज्ञान अनि छोरीलाई हेल्थ असिस्टेन्ट(एचए) मा जोड दिन्छन् । जसले गर्दा पछिल्लो समय विज्ञान तथा व्यवस्थापन विषयमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीको संख्यामा उल्लेखनीय रूपमा वृद्धि भएको छ ।

अर्कोतर्फ विदेशको आकर्षणले पनि यो संकायमा असर परेको छ । विज्ञानजस्तो टेक्निकल विषयको अध्ययनपछि सहज रूपमा विदेश जान पाइन्छ भन्ने सोचले विद्यार्थी आफैं पनि प्लस टुमा विज्ञानलाई प्राथमिकता दिन्छन् । तर, मानविकी पढेर देशमा भएको अवसरलाई अँगाल्न नसक्नु पनि विद्यार्थीको कमजोरी भएको बताउनुहुन्छ, प्रमुख भुसाल ।

विश्वको अध्ययन र अध्यापन शैलीलाई नेपालको शैलीसँग तुलना गरेर हेर्ने हो भने हाम्रो अध्ययन शैली फरक छ । अमेरिकालगायत युरोपियन मुलुकमा मानविकी उत्कृष्ट विद्यार्थीले पढ्ने विषय हो । तर, नेपालमा उल्टो भएको बताउनुहुन्छ काठमाडौं विश्वविद्यालयका उपप्राध्यापक निर्मलामणि अधिकारी । उहाँका अनुसार युरोपका देशमा मनविकी संकायबाट उत्तीर्ण भएका विद्यार्थी भनेको ज्ञानका खानी हुन् । उनीहरूसँग सैद्धान्तिक मात्र नभएर प्रयोगात्मक शिक्षा पनि त्यही रूपमा रहेको हुन्छ ।

नेपालमा पनि मानविकी संकायभित्र रहेको कतिपय अध्ययनका विषय त्यस्तै छन् । जसले विद्यार्थीलाई सैद्धान्तिक र प्रयोगात्मक दुबै शिक्षाको सही ज्ञान प्रदान गरेको छ । फरक के भने यहाँ कमजोर विद्यार्थीले अध्ययन गर्ने संकायका रूपमा मानविकीलाई लिइएको छ । नेपालमा यसले प्रभाव पार्ने क्षेत्र र यसले समेटेको अवसरलाई कसैले अंगीकार गर्न सकेकै छैनन् । उहाँका अनुसार मानविकी अध्ययनपछिको अवसर यो मात्र हो भन्ने छैन । हरेक क्षेत्रको प्रशासनिकदेखि आन्तरिक कार्यक्षेत्रमा पनि मानविकी संकायबाट उत्तीर्ण विद्यार्थी पुगेका छन् । यतिसम्म कि व्यवस्थापन अध्ययन गरेर बैंकमा काम गर्ने, विज्ञान पढेर इन्जिनियर अथवा वैज्ञानिक भएर काम गर्ने भन्दा माथि रहेर त्यसको प्रशासनिक क्षेत्र समाल्ने काम पनि यिनैले गरेका छन् ।

शिदार्थ मल्टीपल कलेजका प्रमुख श्रीराम शर्माका अनुसार मानविकीविना हरेक क्षेत्र अपांग छ । समाजको परिकल्पनादेखि समाज विकाससम्मको हरेक पक्षमा मानविकीको संलग्न छ । उहाँका अनुसार मानिसमा शिक्षा पढेर शिक्षक बन्छु भन्ने सोच छ तर मानविकी पढेर देश चलाउँछु भन्ने सोच बोक्न सकेका छैनन् । यदि, ठूलो सोच राख्ने र गर्न सक्छु भन्ने भावनाको विकास गर्ने हो भने मानविकी अवसरको खानी हो । त्यसका लागि विद्यार्थी स्वयंले आफ्नो रुचि र भविष्य निर्धारण गर्नु सक्नुपर्छ । जस्तो, सानैदेखि विज्ञान, प्रविधि, आविष्कार, अन्वेषणका कुरामा रुचि र लगाव भएको विद्यार्थीले विज्ञानमा राम्रो गर्न सक्छ ।

व्यापार, व्यवसाय र व्यवस्थापकीय कला तथा प्रतिभा बोकेर आएकाले भविष्यमा बैंक, वित्तीय संस्था, बहुर्राष्ट्रिय कम्पनीमा आफ्नो स्थानबारे कल्पना गर्न सक्छन् । त्यस्तै, देश र समाजलाई बुझ्न चहानेले मानविकी संकायलाई आफ्नो रोजाइको राख्न सक्छन् । मानविकी संकायमा पनि विद्यार्थीले अनेकौं विषय छानेर पढ्न सक्छन् । अहिले नेपालमा प्लस टुदेखि लिएर एमएसम्म ३८ भन्दा बढी विषयम यो संकायमा रहेको बताउनुहुन्छ, मानविकी संकायका प्रमुख भुसाल । त्यसमा पनि समाजशात्र, राजनीतिशात्र, पत्रकारिता र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धमा ठूलो संख्यामा विद्यार्थीले रुचाएका विषय हुन् । नेपालमा अहिले समाजशात्र, राजनीतिशात्र, पत्रकारिता र अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका साथै, भाषा, अर्थशास्त्र, टुरिजम, फेसन डिजाइन, गुड गभर्नेन्स, सामाजिक उद्यमशीलता, सोसल वर्क, साइकोलोजी, एन्थ्रोपोलोजीलगायत विषय यसमा छन् ।

समाज परिवर्तन सँगसँगै पछिल्लो समय यी विषयमा पनि ठूलो परिवर्तन आएको छ । मानव समाज र सामाजिक जीवनयापनलाई सम्बोधन गर्ने विषय भएकै कारण पनि समाजसँगै यी विषयमा परिवर्तन भएको बताउनुहुन्छ उपप्राध्यापक अधिकारी । उहाँका अनुसार जसरी मानव समाजको विकास भइरहेको छ, यसमा पनि त्यहीअनुरूप नयाँ-नयाँ कुराले स्थान पाएका छन् । कुनै समय इतिहास भनेर समाजको इतिहास पढिन्थ्यो । आज समाजको इतिहास समाजशास्त्रमा समेटिएको छ भने मानवको इतिहास मानवशास्त्रमा ।

यो परिवर्तन विज्ञानमा तथा व्यवस्थापन संकायमा पनि नभएको भने होइन । तर, समाज जस्तो विकास र परिवर्तित अन्य क्षेत्र नभएकै कारण मानविकी अध्ययनमा आमूल परिवर्तन भएको छ । जुन आवश्यक पनि हो । यसले मानविकीको दायरालाई अझ फराकिलो बनाएको छ । देश विकासका क्रममा रहेकाले अवसर अझ बढी सिर्जित हुँदै गएका छन् । त्यसैले अध्ययन भनेको विज्ञान मात्र नभई अन्य विषय पनि हो भन्ने सोच्न अब विद्यार्थीले जरुरी बनेको छ । त्यसमा पनि प्लस टु अध्ययन भनेको विद्यार्थीका लागि पहिलो खुड्किला हो । त्यसका लागि जान्नेले विज्ञान नजान्नेले मानविकी भन्ने सोचको अन्त्य गर्न जरुरी रहेको प्राध्यापकहरूको भनाइ छ ।