नानीबाबुसँग संस्कृतिविद् तेजेश्वरबाबु ग्वंगको मनका कुरा
म सानो छँदा भक्तपुर सहर अहिले जस्तो थिएन, सानो थियो । जताततै हरिया फाँट र खेतीयोग्य जमिन मात्रै थिए । बस्ती अत्यन्तै पातलो थियो । अधिकांश मानिस कृषिमा निर्भर थिए । धान र तरकारी खेती गरिन्थ्यो । भक्तपुरका पुराना भौतिक संरचनाबाहेक मेरो बाल्यकालका सबै कुरा परिवर्तन भइसके भन्दा फरक पर्दैन ।
त्यसबेला बाटोघाटो जताततै थिएन । काठमाडौं जोड्ने सानो बाटो थियो । गाडी थिएनन् । लरी चल्थे । काठमाडौं जान १५ पैसा, २० पैसा, एक सुका भाडा लाग्थ्यो । तीन घन्टासम्म कुर्नुपर्ने भएकाले भक्तपुरवासी हिँडेरै काठमाडौं आवत्जावत गर्थे । कतै पनि धुलो उड्दैनथ्यो । वातावरण स्वच्छ थियो । अहिले जस्तो जमिन टुक्रा पारिएको थिएन । सबैजसो संयुक्त परिवारमै बस्थे । पर्यावरणमैत्री बसाइ थियो ।
हाम्रो पालामा भक्तपुरमा एउटा मात्र स्कुल थियो त्यहाँ अंग्रेजी पढाइ हुन्थ्यो । मेरो मामाबाजे पनि त्यहाँ पढाउनुहुन्थ्यो । पछि २००३ सालमा पद्मशमशेर श्री ३ महाराज अर्थात् प्रधानमन्त्री भएको उपलक्ष्यमा भक्तपुरको मिडिल स्कुललाई हाइस्कुल बनाइयो । २००१ देखि २००४ सालसम्म मैलै त्यहीँ पढेँ ।
हाम्रो स्कुल ठेक्का तिर्न नसकेर सरकारीकरण गरिएको एउटा पाँचतले घरमा चलाइएको थियो । कक्षाकोठामा इँटा ओछ्याइएकाले हरबखत धुलो उड्थ्यो । उपियाँले टोकेर दुःख दिएको पनि म झलझली सम्झिन्छु । राजा र प्रधानमन्त्रीको जन्मोत्सवको अवसरमा मिठाई र सेलरोटी बाँड्ने चलन थियो । मिठाई खान पाउँदा हामी ज्यादै खुसी हुन्थ्यौं । त्यतिबेला किनेर खाने पसल पनि थिएनन् । शिक्षा विभागका डाइरेक्टर मृगेन्द्रशमशेर पनि कहिलेकाहीँ आउँथे । उनलाई म राम्ररी चिन्थेँ ।
२००४ सालमा जहानियाँ राणाशासनका विरुद्ध नेपाली कांग्रेसले अभियान चलाएको थियो । तर त्यसका बारेमा मलाई मात्र होइन धेरैलाई केही पनि थाहा थिएन । जनतामा राजनीतिक चेतना अहिले जस्तो कहाँ थियो र ?
एकदिन स्कुल जाँदै गर्दा काकीले आज रोटी बाँड्ने दिन रहेछ भनेर सुनाउनु भयो । हतारहतार स्कुल पुग्दा गजसुन्दर प्रधान भाषण गर्दै थिए । जगतप्रकाश हाडा, नारायणविलास जोशी र गंगालाल श्रेष्ठ मञ्चमा थिए । श्रोता पनि निकै थिए । गंगालाल श्रेष्ठ काठमाडौंका भएकाले मसँग परिचित थिएनन् । अरू सबै भक्तपुरकै थिए । उनीहरूलाई राणाले त्यसैदिन पक्रेर लगे र २००५ सालमा मात्रै छाडिदिए ।
मेरो बुवा रकम बन्दोबस्त अड्डामा तहरिर हुनुहुन्थ्यो । उहाँमा छोरालाई राम्रोसँग पढाउनुपर्छ भन्ने चेत थियो । त्यो चेत मामाबाजे विज्ञानबहादुर मल्लले उहाँमा भरिदिनुभएको थियो । म कक्षा पाँचदेखि जुद्धोदय हाइस्कुल काठमाडौं पढ्न थालेँ । त्यहाँ भर्ना गराउनमा पनि उहाँकै हात छ । आजसम्म प्राप्त मेरा उपलब्धिको सबैभन्दा धेरै श्रेय उनै मामाबाजेमै जान्छ । उहाँ मेरो जीवनदाता जस्तै हुनुहुन्छ ।
२००९ सालमा आमा र बहिनीसँगै बिरामी भएपछि मैले एसएलसी परीक्षा दिन सकिनँ । त्यसपछि भक्तपुरमै शारदा रात्रि विद्यालयमा भर्ना भएँ । त्यसबेला हामी महाकवि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटासँग ट्युसन पनि पढ्थ्यौं । उहाँ मलाई अरूको बारेमा कुरा नगरौं तिमी चाहिँ पास हुन्छौ है मिस्टर भन्नुहुन्थ्यो । हामीले २०१० सालमा परीक्षा दियौं । नभन्दै हाम्रो समूहमा ममात्रै पास भएँछु । परीक्षा केन्द्र जुद्धोदय हाइस्कुलमै थियो ।
त्यसपछि मैले त्रिचन्द्र कलेजबाट आईए र नेसनल क्याम्पसबाट स्नातक गरेँ । पछि अमेरिकाको मिसिगन स्टेट युनिभर्सिटीबाट सांस्कृतिक मानवशास्त्र र शिक्षामा स्नातकोत्तर गरेँ । २०१८ सालदेखि त्रिभुवन ग्राम विकास केन्द्रबाट मेरो सरकारी सेवा सुरु भयो ।
म कहिल्यै पनि ब्याकबेन्चर भइनँ । यसले शिक्षकसँग प्रत्यक्ष संवाद गर्न सजिलो हुन्छ । प्रश्नोत्तर गर्न सहज हुन्छ । यस्तो बानीले पढाइमा थप सहयोग गर्दोरहेछ, प्रतिस्पर्धामा आइरहन प्रोत्साहन गर्दो रहेछ । शिक्षकको आँखा परिरहने भएकाले प्यारो भइने मात्र होइन पढुँपढुँ लाग्ने रहेछ ।
म सरले कक्षामा भनेको कुरा जस्ताको तस्तै टिप्थेँ । नोट बनाउँथे । बीए पढ्दा पनि सरले भनेको कुरा उतारेर सुनाउँदा स्याबासी पाएको सम्झिन्छु । यस्तो लेखोट परीक्षाको समयमा बहुत काम लाग्ने रहेछ । हरेक विषय वा प्रसंगलाई एकतर्फी रूपमा हेर्ने भन्दा पनि तुलनात्मक अध्ययन गर्न सके सिकाइको स्तर नै फरक पर्ने रहेछ ।
जीवनमा स्वास्थ्य सबैभन्दा ठूूलो कुरा हो भन्ने कुरा मैले पछि थाहा पाएँ । मान्छे शारीरिक रूपमा हट्टाकट्टा भए मात्र मानसिक रूपमा पनि स्वस्थ्य हुँदो रहेछ । समयमा चिताएको काम गर्न सजिलो हुने रहेछ । यो खानपानमा मात्र होइन व्यायाममा पनि निर्भर हुने कुरा हो । सानैदेखि स्वास्थ्यप्रति चनाखो हुन सके मात्र पछिसम्म बानी पर्ने रहेछ ।
संस्कति जीवन पद्धतिसँगै जोडिएको हुन्छ । संस्कृति मान्छेको जीवन हो भने पनि फरक पर्दैन । यो निसृत पनि हुन्छ । संस्कृति संस्कारबाट निस्कने कुरा हो । व्यक्ति जस्तो किसिमको परिवार र परिवेशमा हुर्कन्छ, उ त्यस्तै हुन्छ । समुदाय पिच्छे अलगअलग संस्कृति हुन्छन् । यी फरकफरक संस्कृति भेला भएपछि नै राष्ट्रिय संस्कृति बन्छ ।
भिन्न समुदायका चाडबाड, जात्रापर्व, भाषा, चालचलनको जानकारीले समाजमा घुलमिल हुन सजिलो हुन्छ । सुसंस्कृत संस्कृति निर्माणमा सहज हुन्छ । जागिरे जीवनको सिलसिलामा देशभर घुम्दाघुम्दै भिन्न भिन्न संस्कृतिका बारेमा जानकारी पाएँ ।
संस्कृतिका विषयमा बुझ्नका लागि सामाजिक विषयमा लेखिएका किताब एवं लेखोटको अध्ययन गर्न सके फाइदा हुने रहेछ । विद्यालयमा अध्यापन गराउने शिक्षकहरू पनि यसप्रति चनाखो हुन सके विद्यार्थीलाई फाइदा पुग्छ ।
(संस्कृतिविद् ग्वंगःसँग समीरबाबु कट्टेलले गरेको कुराकानीमा आधारित)
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
