दिल्ली निर्वाचनले दिएको सन्देश

संघीय राष्ट्र भारतको संसदीय निर्वाचन प्रत्येक पाँच वर्षमा भए पनि त्यहाँ राज्यहरूको विधानसभा निर्वाचनमा एकरूपता छैन । त्यसैले भारतमा प्रत्येक वर्ष निर्वाचन भइरहन्छ । भारतीय जनता पार्टी (भाजपा) ले गत मे महिनामा भएको संसदीय निर्वाचनमा अभूतपूर्व विजय प्राप्त गरेपश्चात् भारतका प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदी दोस्रो कार्यकालमा छन् । इन्डिया टुडेले हालै गरेको एक सर्वेक्षणमा मोदीको लोकप्रियतामा ह्रास नआएका तथ्यांकहरू प्रकाशित गरेको छ । भारतीय राजधानी दिल्ली निर्वाचनको तयारीमा छ । दिल्लीको यो निर्वाचनमा विश्वव्यापी सञ्जाल भएका कम्युनिस्टहरू, पुरानो र पारम्परिक प्रतिस्पर्धी कांग्रेस वा अन्य पुराना दलहरू भाजपाका लागि चुनौती छैनन् । मोदीलाई एउटा सानो र तुलनात्मक रूपले नयाँ दल आम आदमी पार्टी (आप) का नेता अरविन्द केजरीवालले चुनौती दिएका छन् । राजनीतिका धुरन्धरलाई केजरीवालले दिएको चुनौती नेपालका लागि सान्दर्भिक छ ।

कानुन व्यवस्था, प्रहरी र जमिन केन्द्रीय सरकारको जिम्मेवारीमा पर्ने राजधानी दिल्ली एक युनियन टेरिटरी (केन्द्रशासित प्रदेश) भए पनि यसको आफ्नै विधानसभा र सरकार छ । दिल्ली राज्य भारतको राजधानी भएकाले यसको निर्वाचनले मोदीका लागि राजनीतिक महत्व राख्छ । गत लोकसभा निर्वाचनमा दिल्लीका सम्पूर्ण स्थानमा भाजपाले सजिलै विजय हासिल गरेको थियो । त्यसैले दिल्लीको निर्वाचन मोदीको लोकप्रियताको मापक पनि हो । दोस्रो कार्यकालको सुरुसँगै मोदीको सरकार अनेक राजनीतिक विवादमा मुछिएको छ । दिल्लीलगायत अनेक सहरहरूमा दंगा भएका छन् । जन–धनको क्षति भएको छ । दी इकोनोमिस्ट नामक प्रख्यात अन्तर्राष्ट्रिय पत्रिकाले मोदी नेतृत्वको भारत असहिष्णु हुँदै गएको लेखेको छ । भारतको लोकतान्त्रिक सूचकांक खस्केको छ । तर यसको लाभ कम्युनिस्ट र कांग्रेसलाई मिलेको देखिँदैन ।

यसअघिको दिल्लीको निर्वाचनमा केजरीवालको दल आपले भारतको केन्द्रीय सत्तालाई चुनौती दिँदै दिल्ली विधानसभाको ७० मध्ये ६७ सिटमा विजय प्राप्त गरेका थिए । दशकौंसम्म राजनीतिमा डेरा जमाएका नेतालाई कसरी एउटा सामान्य नागरिक केजरीवालले चुनौती दिए ? यसको जवाफ हो– केजरीवालको योग्यता । उनी एक शिक्षित नागरिक हुन् । उनी भ्रष्ट्राचारविरोधी शान्तीपूर्ण आन्दोलनबाट उदाएका हुन्, हिंसात्मक आन्दोलनबाट होइन । उनी कुनै दलका झोले कार्यकर्ताका रूपमा दीक्षित वा तोडफोड र हत्या–हिंसामार्फत दक्षता प्राप्त गरेका वा केही पुस्तक रटेका अर्धज्ञानी राजनीतिज्ञ होइनन्, उनी एक सफल विद्यार्थी हुन् । उनी वंशवादबाट उदाएका पनि होइनन् । सुशासन उनको मुद्दा हो, बलपूर्वक सत्ता कब्जा गरेर शासन गर्ने होइन । राजनीति उनको समाजसेवा हो, व्यवसाय होइन । राजनीति नगर्दा पनि उनलाई खान–लाउन समस्या थिएन, राजनीति उनको पेसा होइन । उनले गरिबका लागि थुप्रै काम गरेका छन्, सर्वहारा वर्गको अधिनायकवाद उनको नारा होइन । यसरी एउटा असल र योग्य व्यक्तिका कारणले राजनीतिमा पार्न सक्ने सकारात्मक प्रभावका उनी एक उत्कृष्ट उदाहरण हुन् ।

प्रमुख प्रतिपक्षी दल भारतीय कांग्रेस संकटको संघारमा छ । लोकसभामा पराजय भएपछि कांग्रेसका अध्यक्ष राहुल गान्धीले राजीनामा गरेपश्चात् उनकी आमा सोनिया गान्धीलाई पुनः अध्यक्ष बनाएर कांग्रेसले वंशवाद नै योग्यता भएको निरन्तरता दिएको छ । यो भाजपाका लागि निकै सुखद हो । कांग्रेसमा योग्यताको खोजी नै गरिँदैन । सोनिया गान्धीपछि कांग्रेसले सोनियाकी छोरी प्रियंका गान्धीलाई नेताको रूपमा सहजै स्विकार्ने छन् । केही परम्परागत मुस्लिम भोटको तुष्टीकरणका लागि कांग्रेसले दिल्लीमा स्वतस्फूर्त रूपमा भइरहेका मोदीविरोधी आन्दोलनमा सहानुभूति दर्शाउनेसिवाय कुनै उल्लेखनीय कार्यक्रम गर्न सकेको छैन । शीला दीक्षितपछि कांग्रेसले दिल्लीमा कुनै सक्षम चेहेराको खोजी नै गरेन । दिल्लीमा कम्युनिस्टहरू विश्वविद्यालयमा तालाबन्दी र उपकुलपति घेराउमै सीमित छन् । मोदीविरोधी आमसभा र व्यक्तव्यसिवाय उनीहरूसँग कुनै कार्यक्रम छैन । दिल्लीमा कम्युनिस्टले विजय प्राप्त गरेको इतिहास पनि छैन । भाजपाले दिल्लीको निर्वाचनलाई मोदीको नेतृत्वमा लड्ने निर्णय गरेको छ । त्यसैले दिल्लीको निर्वाचनलाई भारतीय केन्द्रीय सरकार र अरविन्द केजरीवालको विरुद्धको प्रतिस्पर्धाका रूपमा लिन सकिन्छ ।

दिल्लीको सत्ता सञ्चालनमा केजरीवाललाई मोदी सरकारको सहयोग कहिल्यै रहेन । केजरीवालले आफ्नो कार्यकालका सुरुका केही वर्ष मोदीविरोधी व्यक्तव्व्यबाजी र गतिविधिमा बिताएका थिए । केन्द्रीय सरकार र केजरीवालबीचको द्वन्द्वले भारतको अदालतमा समेत प्रवेश पाएको थियो । केही भारतीय राज्यहरूमा लोकसभामा मोदीलाई र विधानसभामा अन्यलाई जनताले मत दिएको देखिएको थियो । केजरीवालले मोदीको छविसुध्रिँदै गरेको देखे र बुझे । उनले मोदीविरुद्धको बयानबाजी आफ्नो हितमा नहुने देखेर मोदीविरुद्ध भन्दा स्थानीयका समस्यामा उनी केन्द्रित भए । कम्युनिस्ट, कांग्रेस र अन्य दलहरूले दिल्लीका सडक अवरुद्ध गरेको, विश्वविद्यालयमा तालाबन्दी गरेको, सरकारी कानुनविरुद्ध प्रदर्शन गरेकोमा दिल्लीमा शासन गरिरहेको केजरीवालको दल आप लगभग मौन छ । भाषामै हिंसा दर्सिने किसिमले भाजपाले गरेको धार्मिक विभाजनमा समेत आप मौन रहेको छ । राष्ट्रिय मुद्दामा मौन रहेर केजरीवाल स्थानीय विकासका आधारमा मत मागिरहेका छन् ।

केजरीवाल सरकारको योजनाले करिब १३ लाख जनतालाई दिल्लीमा निःशुल्क बिजुली उपलब्ध गराएको छ । त्यति नै जनातालाई पानीको शुल्क मिनाहा भएको छ । पिउने पानी लाइनको विस्तार गरिएको छ । सरकारी विद्यालयको स्तरोन्नति गरिएको छ । सरकारी विद्यालयले राम्रो नतिजा ल्याएको तथ्यांक प्रस्तुत भइसकेका छन् । माध्यमिक शिक्षाको पाठ्यक्रममा खुसी र उद्यमशीलताको विषय राखेर शिक्षालाई व्यावहारिक बनाउन गरिएको कोसिस प्रशंसनीय छ । शिक्षकलाई विदेशमा समेत तालिमका लागि पठाउने व्यवस्था गरिएको छ । शिक्षामा २७ प्रतिशतसम्म खर्च गरिएको छ । निजी विद्यालयलको शुल्कमा नियन्त्रण गरिएको छ । दिल्लीका सरकारी विद्यालयमा गरिएका उल्लेखनीय सुधार एक शिक्षित नेताबाट मात्र सम्भव छ । केजरीवालका सहकर्मी मनीष सिसोडिया यो शैक्षिक सुधारका नायक हुन् । जनताको स्वास्थ्योपचारका लागि निःशुल्क वा सस्तोमा मोहल्ला क्लिनिकहरू सञ्चालनमा ल्याएका छन् । स्वास्थ्यमा अन्य प्रशंसनीय कार्य गरेका छन् । महिलालाई नगर बसमा निःशुल्क यात्राको व्यवस्था मिलाएका छन् । सडकमा सीसीटीभी उपकरण जोडिएका छन् । कतिपय मुद्दाहरूमा केन्द्रीय सरकारले सहयोग नगरेको उनको आरोप छ । उनले करको दरमा वृद्धि गरेनन् तर दिल्लीमा कर संकलनमा उल्लेखनीय वृद्धि गरे । केजरीवाललाई भ्रष्ट्राचार वा कुशासनको एउटा पनि आरोप लागेको छैन । यसको एउटै अर्थ हुन्छ– भ्रष्टाचार नियन्त्रण र सुशासन ।

भारतमा भाजपा, कांग्रेस, कम्युनिस्ट आदि दलमा नेताको बोलीलाई अकाट्य सत्य मान्ने हरीलट्ठक वा अन्य खालका अनुयायी वा अर्धशिक्षित र अवसरवादी झोले नभएका होइनन् । भाजपाका कार्यकर्ता पाकिस्तान, धर्म वा अराष्ट्रिय तत्वजस्ता सुगारटाइमा आफ्नो अयोग्यताको प्रमाण दिइरहेका छन् । प्रमुख प्रतिपक्षी दलसँग नेता नभएकाले मुद्दा पनि छैनन् । उनीहरू आमा–छोरा र बहिनीमै को ठूलो नेता भनेर रमाएका छन् । जनताले उनीहरूलाई मत नदिनेमा उनीहरू एकमत देखिन्छन् । उनीहरूले अवसर गुमाउने कुनै पनि अवसर उनले गुमाएका छैनन् । तीन तलाकका समर्थक कट्टरपन्थीसँग, पृथकतावादी कश्मिरीसँग वा हिंसामा संलग्न अन्य कुनै पनि समूहसँग कम्युनिस्टहरू मज्जाले नजिक देखिन्छन् । त्यसैले कम्युनिस्टको आन्दोलन दिल्लीको जेएनयूमा सीमित छ । तर केजरीवालले दिल्लीको राजनीतिको परिपेक्ष नै बदलिदिएका छन् ।

नेपालमा गाउँ, नगर वा वडामा समेत केन्द्रीय राजनीति र राष्ट्रिय मुद्दाका आधारमा निर्वाचन हुन्छ । के नेपालमा स्थानीय निकायको निर्वाचन विकासका मुद्दामा हुन सक्दैन ? नेपालमा केजरीवालजस्तो नेतृत्वको उदय हुन सक्दैन ? यसका वाधक हुन नेपालमा व्याप्त ट्रेड युनियनका रूपमा स्थापित भएका संथाहरू । नेपालमा अनेक पेसाकर्मीहरूका दलीय संगठनहरू छन् । विश्वविद्यालयमा प्राध्यापक र विद्यार्थीका आआफ्नै ट्रेड युनियन छन् । देउवा, दाहाल, ओली, भट्टराई आदिले नेपालमा कठोर संघर्ष पनि गरे तर यस्ता ट्रेड युनियनरूपी राजनीतिक सिन्डिकेट पनि खडा गरे । यो सिन्डिकेटबाट कुवाका भ्यागुता मात्रै निस्कन्छन् । भारतमा पनि भ्रष्टाचार र कुशासनको ७० वर्षको लामो अवधिमा मात्रै केजरीवालको उदय भएको हो ।

एकजना लोकप्रिय सञ्चारकर्मीले नेपालमा ‘द लिडर’ नामक कार्यक्रमको घोषणा गरेकोमा कतिपय बुद्धिजीवीले प्रतिक्रिया व्यक्त गरेका छन् । उनीहरूको तर्क छ– नेता कुनै रियालिटी शोबाट उत्पन्न हुँदैन । ट्रेड युनियनजस्ता संगठनवाला आफ्नो रोटी खोसिने भयले यो कार्यक्रमको विरोधमा बोलिसकेका छन् । नेपालको वर्तमान युवापुस्ताले कलंक, हत्या, बलात्कार, लुट, फिरौती दंगा आदिमा आरोपित नेता देखेको छ । अर्धशिक्षित वा अनपढ तर अनुयायी नेता देखेको छ । त्यसैले काठमाडौंमा किशोर थापालाई जनताले पत्याएनन् । यस्तो स्वच्छ छवि भएको, शिक्षित, विज्ञ र आफ्नो पेसामा सफल व्यक्तित्व पनि नेता हुन्छ भनेर कतिपय त आश्चर्यचकित परे । नेपालमा आफ्नो पेसामा सफल भएर समाज सेवाका लागि राजनीतिमा लागेका थोरै छन् । राजनीति व्यवसायका रूपमा फस्टाएको छ । राजनीतिबाट जीवन निर्वाह गर्ने नेताहरू नेपालमा धेरै छन् । जसको पेसा र व्यवसाय राजनीति हुन्छ, त्यसबाट समाज सेवा हुँदैन ।

नेपालमा पनि केजरीवाल र सिसोडियाजस्तै काठमाडौंको माहोल बदल्न सक्ने नेता होलान् । ‘द लिडर’ ले राजनीतिलाई एउटा पेसा र व्यवसायका रूपमा नभएर सेवाका रूपमा प्रेरित गर्न दिशानिर्देश गरिदिन सक्छ । घृणा, द्वेष र इष्र्या राजनीतिका लागि उपयुक्त गुण नभएको मान्यता स्थापित गरिदिन सक्छ । क्षमता, अनुभव र व्यक्तित्वका आधारमा असल र खराब नेताको पहिचान जनतासामु गरिदिन सक्छ । राजनीतिक दलमा समेत त्यस्ता सयौं योग्य युवा होलान्, जो वृत्ति विकास, ज्ञान वा प्रशिक्षणको अभावले नेताका अनुयायी हुनुमै रमाएका छन् । तिनको चेतानाको घैंटोमा घाम लगाइदिन सक्छ । केजरीवाल र सिसोडियाजस्ता नेताहरूको पहिचान गरिदिन सक्छ । अंग्रेजीको एउटा उखान ‘घोडालाई पानीसम्म पुर्‍याउन सकिन्छ, पानी पिउन बाध्य गर्न सकिँदैन’ भनेजस्तै त्यस्तो नेतालाई जनताले स्विकार्ने कि नस्विकार्ने भन्ने त अन्त्यमा जनताकै हातमा हुन्छ ।

जनताले तिरेको करमा आश्रित नभएका ‘द लिडर’ जस्ता नागरिकको जनचेतनाका क्षमता अभिवृद्धि गर्ने प्राज्ञिक र बौद्धिक कार्यक्रमको विरोध गर्नुको कुनै तुक छैन । भारतमा केजरीवालको उदय पनि एउटा क्रान्ति हो । यसले भाजपा र कांग्रेसलाई सुध्रिन मद्दत गरेको छ । ‘द लिडर’ को आवश्यकता पनि त्यस्तै एउटा क्रान्ति हो ।

‘द लिडर’ ले राजनीतिलाई एउटा पेसा र व्यवसायका रूपमा नभएर सेवाका रूपमा प्रेरित गर्न दिशानिर्देश गरिदिन सक्छ । घृणा, द्वेष र इष्र्या राजनीतिका लागि उपयुक्त गुण नभएको मान्यता स्थापित गरिदिन सक्छ ।