भृकुटीमण्डपस्थित एक चिया पसलमा गफिइरहेका एक युवकले आफ्ना साथीलाई भने, ‘अब बिहे गरेपछि त ढुक्क भयो होला नि ? राति अबेर आएर आफैं खाना बनाउनुपर्ने बाध्यता पनि हट्यो होला ।’ प्रत्युत्तरमा अर्का युवकले भने, ‘कहाँ त्यसो हुनु, मलमासले गर्दा सँगै बस्न पाएकै छैन । ससुरालीतिर महिनै दिन बार्ने चलन रहेछ । गाउँमा साथीचाहिँ श्रीमतीसँग सात दिन मात्र छुट्टिएर बस्यो ।’
‘हैट ! केको एक महिना बार्नुपर्छ । चार महिनाअघि विवाह गरेका मेरा बहिनी ज्वाइँ अस्ट्रेलियामा सँगै बसेका छन् । मेरो विवाह गरेको साल पनि मलमास थियो । खै मैले त बार्दै बारिनँ । हामी कोठामा सँगै बस्यौं ।’ उनले जवाफमा भने । उनीहरूको कुरा सुनेपछि सोधखोज गर्दा एक युवा झापाका रहेछन् भने अर्का युवक नेपालगन्जका नवविवाहित । झापामा भन्दा नेपालगन्जमा मलमास धेरै बार्ने चलन रहेछ । नवदम्पतीलाई सँगै बस्न पटक्कै दिइँदो रहेनछ ।
के हो मलमास ?
यस वर्ष जेठ मसान्तभर मलमास छ । मलमास के हो भन्ने बारेमा धेरै चर्चा परिचर्चा सुनिन्छ । सूर्य र चन्द्रमाको गतिअनुसार महिना र वर्ष चल्छन् । सौरमास सूर्यको गतिअनुसार चल्छ भने चन्द्रमास चन्द्रमाको गतिअनुसार चल्छ । सौरमास ३० दिनको भएजस्तै चन्द्रमास नक्षत्रअनुसार २७ दिनको हुन्छ ।
‘सूर्य र चन्द्रमाको गति समान हुँदैन । चन्द्रमाको छिटो हुन्छ । चन्द्रमाको गतिअनुसार वर्षमा तीन सय ५४ दिन हुन्छन् भने सूर्यको गतिअनुसार तीन सय ६५ दिन र सवा ६ घन्टा ।’ नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयको वाल्मीकि विद्यापीठका उपप्राध्यापक लक्ष्मीप्रसाद बरालले भने, ‘यसरी ३२ महिना १६ दिन चार घडी बितेपछि मलमास आउँछ । यसलाई अधिक मास, उब्रिएको मास पनि भन्ने गरिन्छ ।’ यी दुईवटा मासको अन्तर मिलाउन पनि ल्याइएको हो ।’
मलमास गणितमा आधारित रहेको सौरमास र चन्द्रमास सँगै हिँड्नुपर्छ भन्ने मान्यताअनुसार आएको बराल बताउँछन् । साथै लामा महिना भएको बेलामा मात्र मलमास पर्ने उनको भनाइ छ ।
‘यी दुवै महिना सँगै हिँड्न नसकेपछि ठीकठीक समयमा गरिएका कर्मको शुभफल प्राप्त नहुने स्थिति आयो । यसरी तीन वर्षमा करिब ३३ दिनको अन्तर हुने भयो । यसकै आधारमा धर्मशास्त्रमा मलमासको उल्लेख गरिएको हो ।’ वाल्मीकि विद्यापीठको धर्मशास्त्र विभागका विभागाध्यक्ष प्रा.डा. देवमणि भट्टराई भन्छन्, ‘मलमास आएपछि समय फेरि उही गतिमा हिँड्न सक्छ । मलमासलाई पश्चिमाहरूले लिप इयरको रूपमा मान्छन् ।’
यसरी अशुद्ध मानिएको महिनाका बारेमा रोचक कथा छ । मलमासलाई अशुद्ध भनेर देवीदेवताले पनि स्वीकार गरेनछन् । प्रत्येक महिनाका आआफ्नै देवता भए पनि आफू तिरस्कृत भएको, कुनै देवताले मतलब नगरेको महसुस गरेर मलमासले भगवान् विष्णुको आराधना गरेछन् । विष्णु भगवान् प्रसन्न भएर सोधेछन्, ‘तिमीलाई के आवश्यक छ ? किन खुसी छैनौ ? ’ त्यसपछि मलमासले भनेछन्, ‘मलाई अत्यन्तै दुःख छ । मलाई सबैले अशुद्ध मानेर हेप्छन् । सबैले निन्दा गर्छन् । यसबाट छुटकारा पाऊँ ।’
त्यसपछि विष्णु भगवान्ले तिमीलाई कसैले स्वीकार नगरे पनि म तिमीलाई माया गर्छु भनेर जवाफ दिएछन् । अब तिमी मलमास होइन, ‘पुरुषोत्तम मास’का नामले पुकारिनेछौ भनेर वरदान दिएछन् । यसरी मलमासबारे कालमाधव, धर्मसिन्धु, पुरुषार्थ चिन्तामणि आदि ग्रन्थमा चर्चा पाइन्छ । ‘मलमासमा विवाह, व्रतबन्ध, वास्तुपूजाजस्ता धार्मिक कृत्य गर्न बर्जित गरिएको छ ।’ भट्टराईले भने, ‘यस वर्षको मलमासमा जन्मिएका र मृत्यु भएका व्यक्तिको जन्मोत्सव र वार्षिक आगामी वर्षको असार महिनाको सम्बन्धित तिथिमा गर्नुपर्छ ।’
संस्कृतिविद् प्रा.डा. जगमान गुरुङ विवाह भएको एक वर्ष पनि नपुग्दै मलमास आएमा नवदम्पतीलाई सँगै बस्न धर्मशास्त्रमा बर्जित गरिएको बताउँछन् । ‘दम्पती सँगै हुँदा शारीरिक सम्पर्क हुन्छ । यसले जायजन्म हुन सक्छ । मलमासको अर्थ फोहोरी महिना भन्ने हुन्छ । यस्तो महिनामा जन्मिएको जातक राम्रो हुँदैन ।’
‘आफ्नो भावी सन्तान हरहिसाबले असल होस् भन्ने चाहना कसलाई हुँदैन र ? ’ गुरुङ प्रश्न गर्छन् । यसकारण पनि नवदम्पतीले मलमास बार्नु आवश्यक छ ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
