कालचक्र

एक घण्टा पाँच मिनेटदेखि म यो कोठामा एक्लै छु । कसैको प्रभाव प्रयोग गरेर मलाई रोकिएको छ । घण्टा र पाँच मिनेट भनेको थोरै समय होइन । यतिबेला सम्ममा त संसारमा थुप्रै मान्छेले आत्महत्या गरिसक्छन् र ती सबैको सनाखत भइसक्छ ।

आत्महत्या गर्ने नै हो भने के बेर लाग्छ र ? एउटा मसिनो डोरीलाई सुर्कने पार्न कति नै समय लाग्छ ? यही साल भनेर यकिन नभए पनि पोहोर या परार साल एउटा हट्टाकट्टा लाहुरे दिउँसो ११ बजे गोकर्णमा देखिएको थियो ।

११ः३० बजे पशुपतिको जंगलको बीचमा कसैले उसलाई झुन्डिइरहेको भेट्टायो । त्यसपछि पशुपतिको जंगलमा झुन्डिएर मरेको सूचना सरकारलाई दिन अलिकति पनि समय लागेन । मानिसको जीवन सकिन केही बेर पनि लागेन । १२ः३० सम्म उसको परिचय पनि खुलिसकेको थियो । तर आत्महत्या, त्यो उसले किन ग¥यो ? यो कसैले थाहा पाउन सकेको थिएन ।

उचाइमा चार तला उक्लिएको घरकोे दोस्रो तलामा छु म । मलाई घर साँघुरो लाग्दैन र घरका कोठाहरू फराकिलो पनि लाग्दैन । यसमा न कुनै सजावट छ ! न शृंगार ! यस्तो लाग्छ, योभन्दा त पशुपतिनाथको मन्दिर छेउकी चिया पसल्नी मोहिनीको चिया पसलको कोठा धेरै राम्रो छ ।

कानन कौशल, मधुवाला, आशा पारेख, साधना र वैजयन्ती माला । ‘खोइ किन हो । यसमा नेपाली हिरोनीको तस्बिरचाहिँ छैन’, भन्छे मोहिनी । ऊ यिनै तस्बिरको आड र भरोसामा बाँचेकी छ । अभिनेत्रीहरूको तस्बिरको लहरमा उसको पोइको पनि तस्बिर छ । कुनै समय फिल्म इन्डस्ट्रिजको हेड ड्राइभर थियो, उसको पोइ । अहिले छैन । केही समय अघिसम्म ऊ मोहिनीको लोग्ने थियो, आज छैन ।

म अहिले जुन कोठामा छु, यो तीन खण्डमा बाँडिएको छ । यसको पहिलो खण्डमा एउटा सानो खालको टेबुल छ । रेमिंगटन कम्पनीले बनाएको एउटा थोत्रो टाइपराइटर छ । कार्बन पेपरका केही प्रतिहरू भुइँमा छरिएका छन् ।

कोठाको दोस्रो खण्डमा जुन टेबल राखिएको छ, त्यो मझौला खालको छ, त्यसमा एउटा मान्छे बडो दत्तचित्त भएर पढेजस्तै गरी कागजमाथि घोप्टिएको छ । एक घण्टा पाँच, दस, पन्ध्र मिनेट भइसक्यो, उसले टाउको उठाएको छैन । ऊ निदाइसकेको हुनुपर्छ । त्यसको मलाई खासै चासो छैन ।

यो अन्तिम अथवा तेस्रो खण्डमा एउटा ठूलो टेबुल छ । अहिले यो टेबुलमा बस्ने मान्छे आइपुगेको छैन । मलाई उसैसँग भेट्नु छ । यसरी घरको प्रत्येक तलामा खण्ड छुट्टिए पनि, कोठालाई बाँड्ने कुनै बार अथवा कठबार छैन । यो एकछत्त छ ! एकदमै एकछत्त ! यो जुन तेस्रो टेबुल छ, यसको अगाडि लहरै मेच राखिएका छन् । सबैभन्दा अन्तिम लहरमा बेन्च राखिएको छ ।

तेस्रो टेबुलमा एउटा ह्विलिङ चियर छ । यसको दायाँ भागको एउटा दराजमा पुस्तक छन । बायाँ भागमा कालो टेलिफोन राखिएको छ । टेबुल रित्तो छ । एउटा पिनको बट्टा पनि छैन । त्यो नभएकाले पनि मेरो यहाँको बसाइ अझ कष्टदायी भएको हो ।

बीचको टेबुलमा कागजमाथि घोप्टेर बसेको मान्छेसँग कुरा गर्ने मेरो चाहना छैन । यस्तो अवस्थामा दाँत कोट्याउनु समय बिताउने अर्को विकल्प हुन सक्छ । तर, टेबलमा पिन छैन । खल्तीमा सिन्का छैन । मोहिनीको कोठा यस्तो छैन । जुन दिन उसको पोइ हेड ड्राइभर मरेको थियो, त्यस दिन पनि मोहिनीको कोठामा टन्नै ग्राहक थिए । उसको जेठो छोरो, जसले उसलाई आमा भनेर कहिल्यै बोलाएन, उसले आएर सुटुक्क भनेको थियो, ‘दिदी, बा अस्पतालमा छन् अरे ।

रक्सी खाँदा खाँदै अस्पतालमा लगेको रे ।’ मोहिनीले त्यति बेला विषादरहित बोलेकी थिई, ‘मर्न दे’, र, आफ्नो काममा लागेकी थिई । वास्तवमा त्यसै साँझ हेड ड्राइभर मरेको थियो ।

हेड ड्राइभर मरेको दुई चार दिनपछि घरमा एउटा देख्दै घिनलाग्दो आकृति भएको मानिस मोहिनीको पोइ बनेर आयो, दोस्रो पोइ । त्यसपछि मोहिनीका पोइहरू खै कति जना आए, कति गए, त्यो कसैलाई थाहा छैन । मोहिनी भन्छे, ‘पोइ मेरो शरीरका लागि चाहिएको होइन, यो ठाउँको सुरक्षाका लागि चाहिएको हो । लोग्नेमान्छे भएको घरमा हम्मेसी पुलिस पसिहाल्दैन । पसे पनि ऊसँगको सम्बन्ध सुमधुर हुन्छ । कसैले होहल्ला र लुटपिट गर्ने आँट गर्दैन ।’

मोहिनीको त्यो अपरिवर्तनीय कोठामा उसका आफ्नै तस्बिरहरू टाँगिएका छन् । त्यसपछि फिल्म स्टार, सती सावित्री, सत्य साई, जय सन्तोषी माँ, सिरडी साइबाबा र अरू अखबारका थुप्रै कटिङ टाँसिएका छन् । सामान्यतः यस चिया कोठाको आयतन साह्रै कम छ । कहिलेकाहीँ मोहिनीको च्यालेन्ज स्वीकार गरेर युवकहरू भित्रिने कोठा त योभन्दा पनि साँघुरो छ, धुवाँको रङले भित्ता कालो भइसकेको ।

पानी दर्केका बेला भिजेर हिँड्ने युवतीहरूको शरीरमा टाँसिएको पारदर्शी कपडा हेरेर सुख लिन म सक्दिनँ । एउटा निश्चित अठोट बोकेर म आफ्नो घर फर्कन्छु, जहाँ त्रासदी सधै‌ मलाई पर्खेर बसेको हुन्छ । जहाँ कालो सर्पले सपनामा सधैंसधै‌ मलाई डस्न खोज्छ ।

एक पाइला टेक्न धर्ती, एक गाँस खान अन्न र आङ छोप्न एकसरो कपडा, सायद मान्छेको सबैभन्दा ठूलो आवश्यकता यत्ति नै हो । सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो, मान्छे आफैं पनि विरोधाभाष हो !

म कुनै वृत्तमा छैन, मेरो कुनै घर छैन, कुनै परिवार छैन र बाँच्ने समय पनि मेरो आफ्नो छैन । म सम्पूर्ण सन्दर्भहरूबाट मुक्त छु यस बेला । मलाई चौपट्टै न्यास्रो लागेको छ । यो चौकोर शून्यमा म आफ्नो हातगोडा फैलाउँदै छु । थाहा पाएको छु, तमाम सन्दर्भहरूले मलाई जीवनदेखि संत्रस्त मानिस ठहर्याएको छ ।

मृत्युको अनुभूति मात्रै पनि मेरा लागि सुखद भइरहेको छ । हरेक विषयले मलाई वाक्क दिक्क पारेका छन् । बितेका घटनालाई मैले आफ्नो सहज चेतनाको विस्फोट भनेर मीठो स्वाद भोगेको थिएँ तर त्यसबारेको चेतनशून्य र तीतो वातावरणले मलाई डाँको छोडेर रुने तुल्याएका छन् । मेरा सारा भ्रमबाट म मुक्त छु । म समयलाई कोट्याउन खोज्छु, समय सायद महाशून्य हो । यो अहिले म बाँचेको समय त झन् ठूलो शून्य हो ।

उमेरका अधिकांश दिन बितिसकेपछि बाँकी केही रहँदैन । जीवन थाक्दैमा बितिहाल्ने पनि के हुँदो रहेछ र ? आजबाट प्रारम्भ भएको विखण्डन र विस्थापनमा हिजोका ती दिन हराउनेछन् । म आफैंसँग प्रश्न गर्न सक्दिनँ, मलाई कहाली लागेर आउँछ । हुन सक्छ भने म कुनै यस्तो अचुम्बकीय क्षेत्रमा रहूँ, जहाँ उभिन वरपर, यताउताको कुनै आधार चाहिँदैन ।

मोहिनी, अष्टमंगल, वकिल, नीलु, दुर्गी, ईश्वरी र म । म ती तमाम मानिसका आँखाहरू सम्झन्छु, ती आँखा जो जो सँग मैले दुई मिनेट गफ गरेको छु, चिया पिएको छु, अथवा मात्तिएको छु । नशाका उन्मादहरूपछि पनि जो मेरो स्मृतिमा जीवन्त छन् ।

मैले कति अन्धकार प्रश्नको जवाफ दिन सकेको छैन । जस्तो कि एउटा हातले ठर्राको गिलास उठाएर, अर्को हातको मुड्की उज्याएर गरिने राजनीति र त्यसको व्याख्यान; न्याय–अन्याय, क्रमको निर्माण र क्रमहीनता । माक्र्स, हेगल, लेनिन, नित्से । मसँग यी कुनैको पनि जवाफ छैन । नशाले मातेका अनुहारहरूमा देखा पर्ने पीडाको मुखुण्डो कति सार्थक र सक्कली हुन्थ्यो, मलाई थाहा छैन ।

तथाकथित राजनीतिका सक्रिय कार्यकर्ताहरूले देश, गाउँ र सामान्य जीवनको मैलो र फाटेको राष्ट्रिय कपडालाई कति सुकिलो र महँगो बनाएर पहिरेका छन्, म त्यसको पनि लेखाजोखा गर्न तयार छैन ।

हो, यति नै बेला, म अनेक श्रीमान्हरू सम्झिन्छु । सम्झनाले मेरो सर्वांग घिनको हिलोमा पछारिन्छ । सम्झना त्यस्तो घाउ हुन सक्छ, जुन बाहिरबाट निको भएको देखिन्छ । भित्रभित्रै पाकेर पछि संगीन पल्टिन सक्छ ।

म साँझ बितेको बहुमूल्य साढे तीन घन्टा सम्झिन्छु । घरमा पस्नेबित्तिकै निथ्रुक्क भिजेको कपडा फुकालेर निचोर्छु । एउटा छाता किन्न कहिल्यै सकिएको होइन । म वकिल सम्झन्छु, जोे सनक चढेका बेला दस रुपियाँको कडक नोट बालेर चुरोट सल्काउँथ्यो ।

हो त, हेड ड्राइभर पनि यस्तै सन्की थियो । भोक लागेकाहरूलाई पेटभर दहीच्यूरा ख्वाएपछि, जब उसको जयजयकारले पशुपतिको ढोकामा निश्चित प्रतिध्वनि उत्पन्न हुन्थ्यो, त्यस बेला आफ्नो लठ्ठिएको जिब्रोले ऊ सम्पूर्ण इमानदार शब्द उद्घोष गथ्र्यो, ‘ए पाजी हो, के भनेको त्यस्तो ? सरकारको जय मनाउ, सरकारको ! सस्तो दरको सरकारी पेट्रोल साविक दरमा नबेचेको भए म मोरो भाग्यहारा नै रहन्थेँ । तिमीहरूका बाबुले पनि दहीच्यूरा सुँघ्न पाउँदैनथ्यो, बुझ्यौ ? ’

थाकेको शरीरलाई ओछ्यानमा फ्याँकेर म निदाउने प्रयास गर्छु । प्रयास मात्र हो, अनिद्राले केही दिनयता ग्रस्त पारेर राखेको छ । यो कोठामा एकदमै मुस्किलले रात बित्छ । जिन्दगी अनावश्यक नांगो र अपवित्र बोझ जस्तो लाग्छ । कति उचाल्ने बोझको भारी ।

विचारले थकित मस्तिष्क एकछिन आँखासँगै झपकिन्छन्, त्यसपछि दिन हुन्छ ः होइन बिहान हुन्छ । खण्डित समय भोग्ने मान्छेको यो प्रचलनले बिहान दिन र साँझ बनाएको छ । ओहो, तस्बिरमा मान्छे कति राम्रो देखिन्छ । तस्बिरमा मान्छे साँच्चै अप्रतीम देखिन्छ । एकनासको उरन्ठेउलो दिन बित्छ । झमझम झम्केर पानी पर्छ । नील काँडाका घारीहरूलाई छिचोलेर हिँड्नु असाध्यै दुरूह बन्छ । साँझ पर्ने बेलामा पश्चिमतिर बादल डढेर पहेंलो हुन्छ । एकैछिनपछि बादल फाट्छ । साँझको घाम चारैतिर छितरिन्छ । घामको किरण झ्यालढोकाहरूको प्वाल र चिराबाट कोठामा छिरेर भित्तालाई बुट्टे पर्दाजस्तो बनाइदिन्छ । म सहरको थकाइमा सामेल हुन्छु ।

‘के छ ? ’ कसैको आवाजले झस्किन्छु । टाउको फर्काएर हेर्छु । ‘थाहा पायौ, बुढिया मरिछन्’ मेरो लागि ऊ खबर दिन्छ । मलाई एकैपल्ट बिजुलीको नांगो तारमा हात राखेझैं हुन्छ । तर, मन बुझाउँछु । ढिलोचाँडो मर्नु त थियो नै, मरिन् । मैले के गर्न सक्छु ? बुढियाले कहिल्यै सुख पाउन सकिनन् । उनको छोरो उत्तम हाम्रो साथी थियो । आमाचाहिँ आँखाभरि आँसु भरेर मूक टोल्हाएकी थिइन् । आँसु स्वीकृति, अस्वीकृति, कुन्नि के थियो !

आठ महिनासम्म उत्तम फर्केन, न उसको चिठी आयो । अब उसको चिठी आए पनि वा ऊ आफैं फर्के पनि त्यसको अर्थ रहने छैन । अस्ति बुढियालाई उत्पात ज्वरो आएको थियो । त्यसैले पनि हिजो म वकिलसँग परामर्श गर्न गएको थिएँ कि बुढियाका लागि केही गर्न सकूँ । मैले केही गर्न पाउनुभन्दा अघि नै उनी बितिन् । बुढियालाई अस्पताल लगेर भर्नासम्म गरिदिएको हुँ । बुढिया मरिन्, सायद उनको लास अस्पतालमा नै छ अथवा अस्पतालबाट घाटमा पुगिसक्यो ।

उत्तम पनि सायद मरिसक्यो; ब्रिटिस सेनामा भर्ती भएको गोर्खा बटालियनको सिपाही आयरल्यान्डको दंगामा म¥यो कि अथवा भर्ती नै हुन नपाई म¥यो ? ऊ जीवित भए पक्कै चिठी लेख्दो हो । सम्भवतः उत्तम अझै जीवित छ र खल्तीमा हवाईपत्र किन्ने पन्ध्र पैसासम्म नभएर चिठी लेख्न पाएको छैन । अथवा फस्र्ट डिभिजनमा बीए पास भएको उत्तम भैरहवाको कुनै थकाल्नीको होटेलमा वेटर भएको छ ।

मैले लास छोपेको कात्रो पल्टाएर हेरिनँ । यसै पनि मलाई मात्र होइन, कसैलाई पनि लास हेर्नु राम्रो लाग्दैन । मैले बुढियाको चाउरी परेको अनुहार हेरेर केही चमत्कार हुने पनि होइन । म एकैछिन त्यहाँ उभिएर सोच्न थालँे । तर के सोच्दैछु, त्यो म आफैंलाई थाहा थिएन । मेरो सट्टामा उत्तम भएको भए के सोच्थ्यो ? मान्छेको बारेमा केही पनि सोच्न सकिँदैन । बाँचुन्जेल पनि र मरेपछि पनि ।

ग्यालरीबाट दुई नर्सहरू निक्लेर आएपछि म पलङको छेउबाट हटेर अलि पर उभिएँ । कतै यस्तो नहोस् कि, तिनीहरूले बुढियाको संरक्षक मलाई ठानून् र यो लास मेरो हिस्सा लागोस् ।

म चाहेर पनि यस्तो होस् भनेर सोच्न सक्दिन थिएँ । मेरो खल्तीमा चार पैसा थिएन । यो वर्षातमा, यो महँगीमा एउटा लास मसानसम्म बोकाउनु र पोल्नु लगाउनु म जस्तो बेरोजगार, लम्फु र फन्तुसका लागि सम्भव नै थिएन । भाग्य नै मानौं, ती नर्सहरूले न मतिर हेरे, न त बुढियातिर नै कुनै ध्यान दिन सके । तिनीहरू सायद मायाप्रेमका कुरा गर्दै थिए; यौवनको उभारमा रहेका तरुनी नर्सहरूले गर्न सक्ने कुरा त्यही हो ।

म त्यहाँ धेरै बेर उभिइनँ । मलाई रिंगटा छुटेर आयो । म फर्कें । अब अस्पतालका अधिकारीहरूकै काम हो कि उनीहरू यो लासलाई फ्याँकून्, पोलून् या राखून् । सायद डाक्टरहरूले डेथ सर्टिफिकेट लेख्न बिर्सेको हो अथवा जाँच्नै बिर्सिएको हो ।

त्यसो हो भने पनि भरे राउन्डमा आएर जाँचोस्, स्टेथेस्कोप लगाएर र लेखोस्, ‘एडमिटेड, इन हस्पिटल आफ्टर डेथ’, डाक्टरलाई त्यति फुर्सद होला नहोला । अस्पतालको महँगो क्याबिनका बिरामी बरन्डामा लडाइएका र जनरल वार्डमा राखिएका बिरामीभन्दा ज्यादा महŒवपूर्ण हुन्छन् । क्याबिनका बिरामीको राम्ररी उपचार गर्न सकियो भने अस्पतालबाट घर गएपछि पनि उनीहरूले फेमिली डाक्टर बनाउने सम्भावना शतप्रतिशत रहन्छ । जेसुकै होस् । म फर्कें ।

‘तर तैले र मैले मात्रैले यति बेला लास उठाउनु सम्भव छ र ? ’ म सोध्छु । सायद यो दायित्वबाट म पन्छिन खोजिरहेकोे छु । ‘होइन अरूलाई पनि बोलाएको छु । अस्पतालले लास उठाउनु भनेर चौरमा लडाइराखेको छ’, उसले भन्यो ।

‘लाससँग हाम्रो सम्बन्ध थियो भनेर कसले भन्यो र ? ’

‘म हेर्न जाँदा मसँग सोधेका थिए; मैले विचार गरँे, उत्तमकी आमा आफ्नै आमा जस्तो त हो ।’ रामबहादुर बनमान्छे होइन । दायित्व काँध थापेर आएछ । रिन जुटाएछ । मेरो लागि ‘नाइँ’ भन्ने बाटो थिएन । रामबहादुर र म अस्पतालमा पुग्दा विजय, रामेश्वर र हरिचा लासको छेउमा उभिइरहेका थिए ।

हामीमध्ये लासलाई एउटै बाँसमा बेर्न जान्ने पनि कोही थिएन । जसरी पनि हामीले लास उचाल्याै‌ । आलोपालो गरेर मसानघाट पु¥यायौं । बिना कुनै वैदिक विधान लास आगोलाई सुम्पिदियौ । उत्तमकी आमा बल्दै गर्दा हरिचा रोयो । उसले आफ्नी आमालाई यसैगरी पोलेको एक वर्ष पनि त भएको थिएन ।

हामी मसानघाटबाट फर्कंदा राति २ बजिसकेको थियो । पानी छिट्याउन थालेको थियो । हरिचाले भन्यो, ‘तिमीहरू मैकहाँ बस । अलिअलि ‘वासा’ खाऊँला’, हामी कसैले नाइँ भनेनौं । म त अझै नाइँ भन्न सक्ने स्थितिमा नै थिइनँ । मनमा लास, धुवाँ, राँको र सम्झना के–के नै आइरहेको थियो; यद्यपि मेरा बाबु मरिसके, आमा मरिसकिन्, तर पनि मसानमा आधा रातसम्म बसेको थिइनँ ।

जहाँसम्म मेरो कुरा छ, मेरो आफ्नो सम्बन्धमा असाधारण भनेर देखाउन मसँग केही पनि छैन । म जन्मेको बेला पुष्पवृष्टि भएको थिएन । मेघको गर्जन वा शंख घन्टको निनाद पनि सुनिएको थिएन । म पहाडमा जन्मेको हुँ, सहरका मान्छेहरूको कल्पनामा पहाड भन्नेबित्तिकै मृग नाच्ने उपवन, गुराँस, झरना र मन्द पवनका दृश्य आँखाका अगाडि आउँछन् । तर, म जन्मेको ठाउँमा गुराँस, उपवन र झरना केही थिएन ।

पानीसमेत पेटभरि पिउन मुस्किल पर्ने त्यस ठाउँमा अहिले पनि केही छैन । मानिसहरू लँगौटी र दौराजस्तो लामो भोटो लगाउँछन् । आइमाईहरू चोलो लगाउँदैनन् । एउटै फरियाले पूरै शरीर छोपेर हिँड्छन् । यो नेपाल हेर्न आउने पर्यटकलाई देखाउन आयोजना गरिएको पारम्परिक प्रचलन होइन । साहूलाई ब्याज बुझाउँदा बुझाउँदै मेरो गाउँका मानिसहरूसँग स्वास्नीको छाती छोप्ने कपडा किन्ने पैसासमेत जोगिँदैन । त्यसैले यो आफैं प्रचलन बनेको छ ।

एक रात विस्तारै म घरबाट निस्किएँ । बाटो थिएन, अन्धकार थियो; सबै अर्थमा । त्यसै रात म स्कुलको एउटा साथीकहाँ पुगे । उसको नाम भीमचरण थियो; उमेरले मभन्दा निकै पाको । ऊ झन्डै बीस वर्षको देहाती केटो थियो भने म भर्खर १० नाघ्न खोजेको थिएँ । भीमचरण कम्युनिस्ट विचारले रञ्जित टाइपको मान्छे थियो । त्यस बेला उसले गरेका कुराहरू सम्झदा म अहिले ठम्याउन सक्ने भएको छु

। ऊसँग धेरैजसो केटाहरू टाढा हुन्थे । मान्छे साह्रो थियो । तर, मद्दत सबैलाई गथ्र्यो । भीमचरण आधा रातमा मलाई देखेर छक्क प¥यो । मैले उसलाई अलिकति झुट र अलिकति सत्य कुरा बताएँ । त्यतिखेर उसले मलाई आ श्रय दियो । तर, एक रात उसले मलाई आक्रमण ग¥यो । आवेशमा मलाई अँगाल्यो र आफ्नी स्वास्नीलाई झैं चपाउन खोज्यो । मैले उसलाई थुकिदिएँ । उसले भोलिपल्ट आफ्नो सम्पूर्ण कम्युनिस्ट सेन्टिमेन्टसहित मलाई बर्खास्त ग¥यो ।

म मान्छे बन्न नसकेकोमा घरपरिवारका सदस्यहरू चिन्तित थिए । कतिका इच्छालाई लथालिंग पारेर म अविवाहित थिएँ । यो विश्वमा मान्छेको रगत नचुसी कोही पनि मान्छे बनिँदैन रे ! मलाई मान्छेको रगत चुस्नु छैन । ती मान्छे जसको शरीरको रगत राणाहरूले, अनेक खडेहरूले, सत्तापिपासु नेताहरूले, राष्ट्रवादीहरूले, कम्युनिस्टहरूले निथारेर चुसिसकेका छन् । यो नितान्त घृणाको कुरा हो मेरा लागि । म आफैं पनि त रगत चुसिइसकेको मान्छे हुँ ।

उत्तमकी आमालाई भष्म पारेर फर्केपछि हरिचाको घरमा बसेर हामी रक्सी पिइरहेका थियौं । यही अवस्थामा मैले नचिकेताले यमसँग मृत्यु र जीवनको यथार्थ जान्न चाहेजस्तै गरी जान्न खोजँे । यताको लागि न उताको लागि; अन्त्य आखिर खरानी नै हो भने चिन्ता गर्नु बेकार छ ।

हरिचा रामबहादुरसँग आफ्नी आमाको कुरा गरिरहेको थियो; यो सृष्टि, घरबार र खान पुग्ने सम्पत्ति सबै आमाको कृपा हो । ऊ रक्सी पिएर बढ्तै भावुक भएको हुन सक्छ । तर पनि भावुकता, हरिचाको सम्बन्धमा यो प्रख्यात कुरा हो । उसकी आमा तीनपटक पोइल गएर पनि पहिलो पोइको घर र पहिलो पोइबाट जन्मेको छोरालाई त्याग्न नसकेर फर्किएकी थिइन् । हरिचा आमाप्रति कृतज्ञ छ ।

अनौठो र परिकल्पित, वाक्क–दिक्क पार्ने फुंग उडेको डाँडामा एक दिन बाहुन रुद्रेले मसँग भनेको थियो, ‘सुत्न त कहाँ र मैले आफ्नी भाउजूलाई छोएको पनि थिइनँ । बरु एक दिन साइँला काजीसँग भाउजू लहसिएको जस्तो लागेर, धर्म डिगाउलिन् भनेर दाइलाई चैतन्यसम्म दिएको हुँ । काजी साइँलाले फसायो बाबु मलाई ।’

समय पलपल गुज्रिरहेको छ । आफ्नो छाक टरेकोमा म त्यति प्रसन्न भइनँ, जति रुद्रे आफ्नो भात चलेकोमा प्रसन्न थियो । उसको यो प्रसन्नता क्षणिक थियो, किनभने एक त म जात नफालेकोमा शंका गर्ने कुनै ठाउँ भएको मान्छे थिइनँ ।

अर्को, म रुद्रेको भात चलाउन योग्य मान्छे पनि थिइनँ । किनभने म गाउँको हाकिम थिइनँ । अगि भए थरी, मुखिया र अहिलेका हकमा सरकारले भनेर जनताले चुनेका मानिस त्यस कामका अधिष्ठाता हुन् ।

मैले रुद्रेलाई सम्झाएँ, ‘जात, भात भनेको केही होइन ।’

उसले मानेन ।

मैले रुद्रेलाई सम्झाएँ, ‘मैले उसले पकाएको खाँदैमा सबैले उसले पकाएको भात खाँदैनन् ।’

तर उसले आफ्नो पितामहको, गुरु बाको सन्तानमाथि फोगटको विश्वास डिगाउन चाहेन ।

विचार मात्रैले के हुन्छ ? सोचाइ मात्रैले के हुन्छ ? आज उत्तमकी आमा छैनन् । उत्तम छैन । सन्तान मात्रैले के हुन्छ ? एक पाइला टेक्न धर्ती, एक गाँस खान अन्न र आङ छोप्न एकसरो कपडा— सायद मान्छेको सबैभन्दा ठूलो आवश्यकता यत्ति नै हो । सबैलाई थाहा भएकै कुरा हो, मान्छे आफैं पनि विरोधाभाष हो !