काठमाडौं : बिम्स्टेकको चाथौ शिखर सम्मेलनका प्रतिवद्धता कार्यावन्यन र संगठन संरचनामा विज्ञहरूले चासो देखाएका छन् । बिम्स्टेक अघि बढ्दा दक्षिण एसियाको अर्काे संगठन सार्कको उपदेयता बारे पनि उनीहरूले प्रश्न उठाएका छन् । नेपालले बिम्स्टेक सम्मेलन सफलतापूर्वका सम्पन्न गर्दा सार्क बारे नेपालबाहेक यसका अन्य सदस्यराष्ट्रले स्मरण गरेनन् । सार्कलाई थन्क्याएर भएको बिमस्टेक शिखर सम्मेलनले यस क्षेत्रका जनतालाई एक अर्कामा जोड्ला त ? काठमाडौंवासी र पर्यटकका लागि सकस बनेको सम्मेलनले नेपाललाई दीर्घकालमा के उपलब्धि देला यो आम जिज्ञास बनेको छ । बिम्स्टेक अघि पनि नेपालस“ग तीन पटक सार्क शिखर सम्मेलन आयोजना गरिसकेको अनुभव थियो । तर, हरेक सम्मेलन अघिल्लोको तुलनामा तयारीमा फिका बन्दै गएको विश्लेषण गरिन्थ्यो ।
पञ्चायती ब्यवस्था रहेका बेला सन् १९८७ मा नेपालले पहिलो पटक अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा सन्देश दिने गरी सार्क शिखर सम्मेलन आयोजना गरेको थियो । दोस्रोपटक सन् २००२ मा सशस्त्र द्वन्द्व उत्कर्षमा रहँदा पनि सार्कको ११ औं शिखरसम्मलेन ग¥यो । राजतन्त्र अन्त्य भएर नया“ संविधान दिने तयारीमा रहँदै गर्दा नेपालले २०१४ मा पनि सार्कको १८ औं शिखर सम्मेलन सफलतापूर्वक आयोजना गरेको हो ।
मंसिरको निर्वाचनपछि बनेको शक्तिशाली सरकारले दिगो शान्तिमा अघि बढेको सन्देश दिँदै बिम्स्टेक शिखर सम्मेलन शुक्रबार सम्पन्न गरेको छ ।
सबै सम्मेलनका अआफ्नै महत्व हुन्छन । तर जति पछि उति अब्बल दरिनु पर्नेमा हामी झन् खस्किँदै गएको अनुभव कुटनीतिक क्षेत्रका विज्ञले गरेका छन् ।
बिम्स्टेक सम्मेलनले सार्क शैलीकै संगठन अघि बढाउने निर्णय लिएको छ । यो निर्णयले सार्कको भविष्य थप अन्यौलमा परेको छ । भारत–पाक सम्बन्धका कारण समस्या ब्यहोर्दै आएको सार्क काम नगर्ने थलो बनिरहँदा बिम्स्टेक त्यसलाई प्रतिस्थापन गर्ने शैलीमा आएको छ । सार्क र बिम्स्टेकको फरक त्यति हो, सार्क साना मुलुकको चासोमा खोलिएको हो भने बिम्स्टेक ठूलाको ।’
सार्कले स्थापनाको अवधारणा अनुसार सफलता प्राप्त गर्न सकेन वा गराएन यो प्रश्न अनुत्तरित छ । एउटा ‘क्लब’ झै रहेको संगठनलाई सार्ककै हैसियतमा अघि बढाइँदै छ, त्यो अर्को जिज्ञासा उठेको छ ।
स्थापनाकालका उद्देश्य पूरा गर्न सार्क आंशिकरूपमा सफल नभएको टिप्पणी आइरहँदा बिम्स्टेकलाई अघि बढ्न मद्दत पुगेको हो । साना देश एकजुट भइ आफूविरुद्ध जुट्ने आशंका गर्दा सार्क गठनमै ढिलाइ भएको थियो । गठनताका पाकिस्तानले पनि अन्य देशलाई भारतले आफूविरुद्ध उपयोग गर्न सक्ने आशंका गरेको थियो । त्यही अविश्वासका बीच जन्मिएको सार्कलाई भारतको ‘इष्ट लुक’ र थाइल्याण्डको ‘वेष्ट लुक’ को मिलनबाट जन्मिएको बिम्स्टेकमा नेपाल जस्ता मुलुक पनि सदस्य बन्न पुगे ।
सार्कमा समस्या भए पनि यसको संरचना स्पष्ट छ । तीन दशक पार गर्दा पनि यो घस्रिरहनु यसको उपलब्धि मान्न सकिन्छ । चर्चित अमेरिकी समाजशास्त्री सामुयल पी हन्टिङ्टनको ‘क्लास अफ सिभिलाइजेसन’ मा सार्कलाई एक असफल संगठनको रुपमा चित्रण गरेका छन् । ‘सार्क इज फेलियर’ भन्दै त्यसको कारकमा फरक सभ्यतालाई दिएका छन् । बिम्स्टेकका प्रतिवद्धता हेर्दा लाग्छ सार्कको गति ठिक थियो । सार्कले जे विषय अघि बढाएको छ त्यही विषयलाई बिम्स्टेकमार्फत् पनि अघि बढाउन खोजिनु यसको प्रमाण हो ।
सम्मेलनपछि जारी घोषणापत्र हेर्दा सार्कका घोषणापत्रभन्दा फरक एउटा मात्र बुँदामा छ त्यो हो सांगठनिक संरचनालाई विस्तार । अन्य सबै सार्कका पुरानै विषय हुन् ।
भुटानका अन्तरिम मन्त्रिपरिषदका प्रमुख छिरिङ वाङचुङले अहिले भएको सबै विषय राम्रा भएपनि यसको अनुमोदन नयाँ सरकारले अध्ययनपछि गर्ने धारणा दिएर महत्व झल्काएका छन् । ट्राफिक समस्या हुने भन्दै मोटरभेहिकल सम्झौताबाट सार्क अन्तर्गतको बीबीआइएनबाट पन्छिएको भुटानले बिम्स्टेकमा पनि रिर्जभेसन राख्यो । बंगलादेश र म्यानमारबीच रोहिंज्याको कारण समस्या छ । श्रीलंका र भारतबीच पनि सम्बन्ध सुमधुर छैन । नेपाल र भारतको सम्बन्ध पनि पूर्णविश्वस्त छैन ।
पूर्वपरराष्ट्र सचिव डा.मदनकुमार भट्टराईले बिम्स्टेक सफलता पूर्वक सम्पन्न भएपनि नेपालले सार्कलाई बेवास्त गर्न नहुने सुझाव दिन्छन् । सार्ककै जस्ता विषय बिम्स्टेमा पनि परेकाले सार्क बाहेकका मुलुकसँग सहकार्य गर्ने ढंगले अघि बढेमा दुवै संगठन गतिशील हुने उनको बुझाइ छ ।
डा.भट्टराई सार्क र दक्षिणपूर्वी एसियाली संगठन आसियानसँग सेतुकै रूपमा राखेर सहकार्य गर्दा उत्तम हुने बताउँछन् ।
सार्क जस्तै संगठन बनाएर मुलुकको अर्थतन्त्र प्रशासनिक खर्चमा खन्याउनु उचित होइन् । सार्कलाई गरिबको ‘सेतो हात्ती’ उपमा दिइएको अवस्थामा अर्को संगठन त्यही तवरले लैजानु मुलुकको दीर्घकालीन हित भन्दा पनि अन्यको चासोमा साथ रहनु भन्नेतर्फ बुझ्नु पर्छ ।
दक्षिण एसियाली अध्ययन केन्द्रका प्रमुख डा.निश्चलनाथ पाण्डेले बिम्स्टेक जुन उद्देश्य अनुसार बनेको थियो त्यो भन्दा बाहिर गइरहेको टिप्पणी गरे ।
‘कुनै पनि संगठन स्थापना हुँदा त्यसको संरचना आवश्यक हुन्छ जसको आधार नै छैन भने यसलाई बलियाले उपयोग गर्नसक्छ अहिले त्यही हुँदैछ । हामी साथ दिँदैछौ’, पाण्डेले भने, ‘कूटनीतिमा वर्तमान मात्र होइन भविष्य हेर्न सक्नुपर्छ । हामीले तत्कालको फाइदा मात्र हेरेका छौं । यसले दीर्घकालमा निम्त्याउने असहजता हेरेका छैनांै ।’
सदस्य मुलुकहरू अझै गरिबी निवारणका लागि पहल गरिरहेका छन् भने एकै क्षेत्रमा धेरै संगठनहरू किन आवश्यक ? आगामी १२ वर्षमा गरिबी निर्मुल पार्नेमा सबै एकमत हुँदै त्यसका लागि संगठनमा खर्च गर्नु र त्यो अनुरूपको अर्को ‘सेतो हात्ती’ पाल्नु कति उचित हो यसमा ध्यान दिन सक्नुपर्छ ।
सार्कमा चीनको उपस्थिति र भूमिका खोजिरहेको अवस्थामा अर्को छिमेकी भारतले बिम्स्टेकलाई महत्व दिएको विश्लेशणहरू आइरहेका छन् । त्यो तर्कलाई भारतको पुणेमा हुने बिम्स्टेक सदस्य मुलुकहरूको सैन्य अभ्यासले पुष्टि गरेको छ । बिम्स्टेक सदस्य राष्ट्रका सेना प्रमुखसहितको टोली उक्त अभ्यासमा सहभागी हु“दैछन् । अभ्यास आतंकवाद र प्राकृतिक प्रकोपविरुद्ध भनिएको छ । परराष्ट्रमन्त्री प्रदीप ज्ञवालीले यस्तो अभ्यास बिम्स्टेक सदस्य बीच हुने भएकाले अन्य पक्षसँग जोडेर हेर्न नहुने र कोहीप्रति लक्षित नरहेको सफाइ दिएका छन् ।
चार्टर बिनाको संगठनका सबै सदस्य राष्ट्रको सहभागी हुने भनिए पनि शैन्य अभ्यास सवल मुलुक हाबी हुने देखिन्छ । यसलाई विश्लेषकहरूले चीन र रुसको सैन्य सम्पर्क तथा पाकिस्तानको चीनप्रतिको झुकावस“ग जोडेका छन् । पूर्वपरराष्ट्रसचिव मधुरमण आचार्य बिम्स्टेक काठमाडौं घोषणापत्र लागू भए यसले संस्थागत विकास गर्ने र सञ्जाल विस्तारमा काम गर्न सक्ने बताउँछन् ।
क्षेत्रीय प्रभुत्व कायम राख्न भारतले सार्क र बिम्स्टेकलाई आवश्यता अनुसार उपयोग गर्न खोज्दा सार्क भन्दा बिम्स्टेकलाई सहज मानेको देखिन्छ । विश्व शक्तिका लागि अघि बढेका मुलुकले यस्तो रणनीति अवलम्बन गर्छन् । यसमा सदस्यराष्ट्रहरू चनाखो हुनुपर्छ । अर्काको ओत आफैंले छोप्न हु“दैन । जुन काम नेपालले गर्दै आएको छ । चीन र भारत एक अर्काका प्रतिस्पर्धी भएपनि चीनले प्रतिस्पर्धी ठानेको छैन । भारतको बजार खोज्दै चीनले बेल्ट एण्ड रोड इनिसियटिभ्सलाई अघि बढाएको छ । चीनले अघि सारेको बीआरआईमा भारतले समर्थन समेत नगरेको अवस्थामा बिम्स्टेक सञ्जाल अर्को पाटो बनेको कतै छिपेको छैन ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
