तीन अंकअघिको ‘अन्नपूर्ण फुर्सद’मा मैले छोटो आत्मसमीक्षात्मक आलेख ‘लाजै भो !’ लेखेको थिएँ । उक्त आलेखको टुंग्याउनीतिर मैले बोधविक्रम अधिकारीको प्रसंग उप्काएको थिएँ । गोरखापत्रको ‘फोसा फोल्डर’ फुकाउने क्रममा तिनै बोधविक्रम पुन : देखा परे । यसपालि ‘अबिचुअरी’ को मूल विषय बनेर ।
पातोमा यदुनाथ खनालले ‘अस्ताएको तारा’ शीर्षकमा बोधविक्रमबारे लेखेका रहेछन् । अलि पुराना पुस्ताका सुधी पाठकजनलाई यदुनाथको कुनै परिचयको खाँचो हुँदैन । तथापि, नयाँ पुस्ताका धेरैले उनको नाउँ नसुनेका पनि होलान् । यदुनाथ नेपालको साहित्य समालोचनाका पहिलो पुस्ताका त्रिमूर्ति (यदुनाथ, रामकृष्ण शर्मा र ईश्वर बराल) मध्येका एक त हुँदै हुन्, आधुनिक नेपालको कूटनीतिक इतिहासका मूल खामामध्येका पनि एक हुन् । यदुनाथबारे अहिले यत्ति नै ।
आफ्नो धारिलो कलमका लागि ख्यातिप्राप्त लेखक यदुनाथले बोधविक्रमलाई नेपाली नभका एक तारा (शीर्षक सम्पादकले जुटाएको हुनसक्छ) भनिसकेका र उनीबारे अलि लामै लेखिसकेकाले (तल) मैले धेरै चर्चा गरिरहन परेन । तथापि, एकादुई प्रसंग जोडिहालौं ।
बोधविक्रम अंग्रेजीमा एमए गर्ने पहिलो नेपाली हुन् भन्ने प्रसंग यदुनाथले उप्काएका छन् । आफ्नो अध्ययनपछि उनी अध्यापनतर्फ लागेको देखिन्छ । नेपालका उबेलाका प्रमुखतम् शिक्षण-संस्था दरबार स्कुलको लामो समय प्राचार्य रहनुका अतिरिक्त त्रिचन्द्र कलेजको प्राध्यापकसमेत रहे, बोधविक्रम ।
उनको साहित्य या अन्य विषयका ज्यास्तै रचना भएको
देखिँदैन । उनका केही छोटाछोटा धार्मिक विषयवस्तुका लेख राणाकालीन गोरखापत्रमा छापिएका छन् । यी लेखले र खासगरी उनको महिला शिक्षासम्बन्धी टिप्पणीले उनलाई ‘पुरातनपन्थी’ किनारामै राख्छ ।
पद्मशमशेर प्रधानमन्त्री भइसकेपछि नेपालमा महिलालाई पनि शिक्षा दिन हुन्छ भनेर एक हिसाबले डोरेटो खुलेको थियो । बाटो खुलेपछि महिलालाई के शिक्षा दिने, कस्तो शिक्षा दिने, कतिसम्म पढ्न दिनेजस्ता विषयमा बहस चर्कियो, जसबारे मैले अन्यत्रै लेखिसकेको छु । सोही बहसमा भाग लिँदै बोधविक्रमले लेखे, ‘...पुरुषहरूले वेद पढेर त लछारपाटो लाए, अब स्त्रीहरूले पढेर के के गर्ने हुन् !’
लेख छापिएपछि महिलाहरूको तीव्र प्रतिक्रिया आयो । प्रतिक्रियाबाट बोधविक्रम तिलमिलाए । उनले ती आलोचकहरूलाई महिलाको खोल ओढेका अथवा सारी लगाएका पुरुष देखे । अहिलेको भाषामा भन्ने हो भने उनी ‘दक्षिणपन्थी प्रतिक्रियावादी’ ठहरिए । यद्यपि, नेपालको पहिलो महिला कलेजको प्राचार्य भएकाले र कन्या स्कुल सञ्चालनमा समेत बोधविक्रम संलग्न रहेकाले उनलाई ‘प्रतिक्रियावादी’को जामा पहिर्याइदिन नहुनेतर्फ यदुनाथले वकालत गरेका छन् ।
बोधविक्रमको मुख्य कृति भनेको ‘नेपाली दन्त्यकथा संग्रह’ हो । पहिले नेपाली भाषा प्रकाशिनी समिति र पछि साझाले प्रकाशन गरेको यो पुस्तक अझै चलनचल्तीमा छ । यो संग्रहलाई सरल भाषाको गतिलै कृति भनेर यदुनाथले सहर्याएका छन् ।
यदुनाथको आलेखमा महिमामण्डन मात्र गरिएको छैन, व्यत्तिाm र कृतिलाई समालोचना गरिएको छ । अनि यो लेखले यदुनाथको कलमको ओज केही दर्शाउँछ, आफ्नै गुरुको अबिचुअरी भए पनि लेखकले अतिप्रशंसा गरेका छैनन् ।
१९९७ वैशाख २८ गतेको गोरखापत्रमा सो पुस्तकको एउटा विज्ञापन र समालोचना छापिएको छ, जसमा लेखिएको छ, ‘नेपाली भाषा प्रकाशिनी समितिबाट जनताको रुचि विचार गर्न प्रकाशित हुन लागेका २४ पुस्तक मध्येको यो एक पुस्तक हो । यसमा किसिम किसिमका उपदेशप्रद र मन बहलाउने कथाहरूको संग्रह गरिएको छ, घरमा बसी आफ्ना बालबच्चाहरूका साथ दिल बहलाउ गर्ने र तिनीहरूको बुद्धिलाई विकाशित गराउन चेष्टा गर्ने हरएक गृहस्थीले एक प्रति घरमा राखी यसबाट आनन्द लिनु र लाभ उठाउनु उचित छ ।’ (हेर्नुहोस् सँगैको छवि)
बोधविक्रमउपर लेखिएको यदुनाथकृत आलेखको महत्ता
भनेको यो नेपाली भाषामा लेखिएका प्रारम्भिक ‘अबिचुअरी’
मध्येको हो । गोरखापत्रमै शासक परिवारको मृत्यु हुँदा छोटा-छोटा शोक-समाचार-कम-अबिचुअरी छापिएका छन् । त्यस्तै, केही अरूको (विदेशीको समेत) जीवनी र शोक-समाचार त्यहाँ
प्रकाशित छन् ।
कमलमणि दीक्षितका अनुसार शिरोमणि आचार्य दीक्षितको जीवनीसहितको अलि लामै मृत्यु-समाचारले १९५८ सालको गोरखापत्रमा स्थान पाएको थियो । त्यस्तै १९६३ साल चैत २६ को गोरखापत्रमा सर्दार छविलाल उपाध्याय सुरीको जीवनीसहितको मृत्यु-समाचार ‘महाशोक’ शीर्षकमा छापिएको छ । सो अप्राप्य सामग्रीउपर कमलमणिले लेखेको रचना उनको पुस्तक ‘शाखासन्तान’मा छापिएको छ, जसमा सो सामग्रीलाई पुन :मुद्रणसमेत गरिएको छ ।
तर, यी सामग्रीभन्दा अलि भिन्न छ, बोधविक्रमको अबिचुअरी । यो शोक-समाचारका रूपमा छापिएन र यसको लेखन पनि पत्रिकाको सम्पादन समूहबाट भएन, बाहिरिया लेखकबाट भयो । त्यस्तै यो आलेखमा महिमामण्डन मात्र गरिएको छैन, व्यक्ति र कृतिलाई समालोचना गरिएको छ । अनि यो लेखले यदुनाथको कलमको ओज केही दर्शाउँछ, आफ्नै गुरुको अबिचुअरी भए पनि लेखकले अतिप्रशंसा गरेका छैनन् ।
अब पढौं, सो अबिचुअरी जस्ताको तस्तै । नबुझिने ठाउँमा कोष्ठकभित्र प्रश्नवाचक राखिएको छ ।
@ parajulilr समाजशास्त्री हुन्।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
