केही वर्षदेखि अनौपचारिक बहस र ‘चिया गफ’मा ‘कविता मरिसक्यो’ भनेर दाबी गर्दै आएको एउटा प्रस्ताव अब चाहिँ बहसकै रूपमा उठान गर्नु जरुरी देखियो । यसका लागि केही संकेत झनै बलियो रूपमा देखिन थालेका छन् । त्यसबारे यहाँ चर्चा गरिएको छ ।
साहित्यका अन्य विधा र ढाँचाले कवितालाई खुम्च्याएर यति कमजोर बनाइदिएका छन् कि, अब कविता काम नै गर्न नसक्ने अवस्थामा पुगेको छ । अर्थात् यसको औचित्य टुंगिएको छ ।
डिजिटल र भिजुअल प्रभावका अगाडि कविता सीमित त बन्दै आएको थियो, अब त यसको आयु नै सकिए झैं भएको छ । कविता एक आत्मालाप होस् वा राजनीतिक हतियार । दुवै क्षेत्रमा यसको प्रभावको औचित्य छैन । उदाहरणको लागि आज कुनै पनि देशमा सैनिक कू भएको खण्डमा कसैले पनि कविताको हतियार प्रयोग गरेर सत्ताको विरोध गरिरहँदैन ।
कविता साहित्यको एउटा ‘फर्म’ हो । कुनै बेला यो आधुनिक र प्रगतिशील मानिन्थ्यो पनि । तर अहिले कविता लेख्नु र नलेख्नुको खास औचित्य नै छैन । सूचनाको ‘सुपर हाइवे’ले संसारलाई यति तीव्र बनाइदिएको छ कि, मान्छेहरू नीति कथा, उपदेश, लोककथा, पुराण र कविताहरू पढेर बस्न तयार छैन । वा चाहँदैन । यस्तै कविता सुनेर बसिरहन पनि कोही
तयार छैन ।
आजको दुनियाँमा जसरी छन्द कविताको कुनै उपादेयता छैन, नीति कथाहरूको कुनै औचित्य छैन, यस्तै गद्य कविताकै पनि उपादेयता लगभग टुंगिएको छ । यसको शक्ति र सामथ्र्य निकै कमजोर भएर लगभग मरिसकेको अवस्थामा पुगेको हो । अहिले पनि यदि कसैले कविता लेखेरै आफूलाई रवीन्द्रनाथ टेगोर वा टीएस एलिएट जस्तो भन्ठान्छ भने त्यो उसको आत्मरति मात्रै हो । दुनियाँबाट हराइसकेको वा मरिसकेको चिजलाई आत्मसात् गरिरहन कसैलाई अधिकार त छ, तर औचित्य छैन ।
पुरानै शब्द र विम्बलाई अगाडि वा पछाडि जोडेर राख्नेभन्दा कवितामा नयाँ भएकै छैन।
हामी अझै देख्छौं कि, आज पनि सहरमा सीमित कविहरू कविता सुनाइरहन रुचाउँछन् । कसैले कवि भनिदिओस् भनेर मक्ख पर्छन् । केही त संग्रह नै निकालेर बाँडेरै हिँडिरहन्छन् । तर ती कविता कुनै न कुनै रूपमा पुनरावृत्ति नै हुन् । जस्तो कि, ‘तिमी रातो रातो गुलाफ हौ...’ भनेर दसौं वर्षअघि लेखिसकिएका कुरालाई अचेल ‘तिम्रा गाला गुलाफ जस्ता...’ भनेर लेखिन्छ मात्रै । न त कुनै मजदुर नेताले श्रम हकको कुरा कविता मार्फत उठाइरहनु नै आवश्यक छ ।
कतिसम्म भन्न सकिन्छ भने, पुरानै शब्द र बिम्बलाई अगाडि वा पछाडि जोडेर राख्नेभन्दा नयाँ कवितामा भएकै छैन । पछिल्लो ५० वर्षमै संसारमै प्रभावशाली कवि भनेर चिनिने कोही व्यक्ति छैन भने पनि यो कविताको मृत्युको संकेत हो ।
आज अमेरिकाको कुनै आकर्षक विश्वविद्यालयमा उच्च
शिक्षा हासिल गर्न छिरेको युवा अनुसन्धाता वा सामाजिक
अभियन्ता बनेर निस्किन सक्छ । ऊ लेखक वा नेता भएर
पनि निस्किन सक्छ । तर किन कवि बनेर निस्किँदैन ? दसौं वर्षसम्म कुनै पनि युवक अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा आफ्नो छवि हुँदाहुँदै किन कवि बनेर चिनिन चाहँदैन ?
यसो भन्नुको तात्पर्य के पनि हो भने, आधुनिक समाजलाई ज्ञान वा चेतना निर्माणको तहमा अहिलेसम्म भनिँदै आएका वा यस्तै ‘कर्मकाण्डी’ कविताले काम गर्न छाडिसकेका छन् ।
अब पनि कुनै प्रेमीले आफ्नी प्रेमिकालाई फकाउन ‘गुलाफ’, ‘नदी’, ‘आकाश’, ‘इन्द्रेणी’ वा ‘समुद्र’ जस्ता वस्तुसँग तुलना गरिरहन्छ भने ठान्नुपर्छ कि, त्यो कविता नै हैन । कविता भनेर दाबी गर्छ भने त त्यो उसको आत्मरति मात्रै हो ।
कविताको उद्देश्य
१६औं शताब्दीमा प्रेमिकालाई आफूसँग आकर्षित गर्न वा फकाउन प्रेमीहरू कविता लेख्थे । यसलाई अन्तहृदयको अपिल पनि भनियो । कसैले सत्यको खोजसँग र असल आत्माको आलापसँग जोडेर व्याख्या गरे । सामाजिक सद्भाव वा प्रेम र भ्रातृत्वसँग कविताको उद्देश्य जोडियो । यसरी कविता आफैंमा प्रगतिशील कार्य चाहिँ थियो । जुन अहिले प्रगतिशील र क्रान्तिकारी कार्य बनेर बसिरहन सम्भव नभएको हो ।
जसरी दुनियाँमा कुनै बेला, प्रेमपत्रहरू लेखिन्थे र महिनौं लगाएर पठाइन्थ्यो । अरू केही महिनासम्म जवाफ पर्खेर बसिन्थ्यो । उपदेश सुनाइन्थ्यो, धर्मग्रन्थ पढेर भगवान्को प्रार्थना पढेर सुनाउँदै हिँडिन्थ्यो, नीतिकथा सुनाइन्थ्यो, रामकहानी सुनाइन्थ्यो । धेरै पछिसम्म छन्द कविता र गजलवाचन पनि गरिन्थ्यो । तर ती कुनै पनि अहिले अस्तित्वमा छैनन् । ठीक यसै गरी कविता पनि वर्तमान विश्वबाट गायब हुँदै छ । के अहिलेको आधुनिक संसारलाई नै प्रभाव पार्न सक्ने कुनै कवि छ ? जसरी रोवर्ट फ्रस्ट, डब्लू बी इट्स, टी एस इलिएट, रवीन्द्रनाथ टेगोरजस्ता व्यक्ति यो अत्याधुनिक समाजमा पचासौं वर्षपछि पनि जन्मिएको छैन भने सजिलै कविताको मृत्यु भएको ठान्न सकिन्छ ।
जसरी संसारभर सयौं प्रभावशाली आख्यानकार, वैज्ञानिकहरू आफ्नो प्रभाव जमाउन सक्षम छन् भने कविहरू किन छैनन् ? नोम चोम्स्की, युवल नोआ हरारी, चिनुवा अचिवेजस्ता समकालीन समाजका प्रभावशाली चिन्तक र लेखक जन्मिरहँदा उत्तिकै प्रभावशाली कवि किन जन्मिएनन् त ? अफ्रिकालाई संसारले गर्दै आएको विभेद्लाई लेखनमार्फत उठाउँदै आएकी लेखिका चिमामान्डा अदिचेको प्रभाव संसारभर भइरहँदा किन कोही कवि त्यही भूगोलमा छैन ?
ज्ञान वा चेतना निर्माणका लागि कविताभन्दा पनि धेरै प्रभावशाली माध्यम अनुसन्धान हो अहिले । बरु सिनेमा हो । कविताभन्दा अन्य काव्यिक आयामको खोजी गर्न बरु सम्भव होला । तर कर्मकाण्डकै रूपमा लेखिँदै आएका कविता अब काम नलाग्ने भइसकेका छन् । तिनले न अभिव्यक्तिलाई प्रभावकारी बनाउँछन्, न त ज्ञान निर्माणको नेतृत्व गर्न सक्छन् ।
वर्तमान विश्वमा हरेक दिन सात वटा भाषा मर्दैछन् भन्ने केही खोजले पुष्टि गर्छन् । यस्तै केहीले त ‘टेक्स्ट’ चाँडै मर्दैछ पनि भन्छन् । यदि भाषा र अक्षर नै मर्छ भने कविता किन मर्दैन ?
अझै पनि कविता लेखिरहन त पाइन्छ, तर यसले व्यक्त
गर्न खोजेको आसय वा स्थापित मान्यता र चेतनालाई धक्का दिन कविताले सक्दैन । अर्थात् कविता मात्रै पूर्ण छैन । यति तीव्र र अत्याधुनिक संसारमा कविता मात्रै लेखिरहनु र यसैले संसार परिवर्तन गर्ने विश्वास गर्नु मूर्खता हो । बरु साहित्यका अन्य ‘फर्म’को खोजी गर्न सकिन्छ । अन्य आयाममा काम गर्न सम्भव छ । तर कविताले काम नगर्ने भइसकेको छ ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
