सानो कुरा

‘एसएलसीले स्वरूप फेरेर एसईई बनोस् या अरू केही, यो हाम्रो नबदलिने संस्कार बनिसकेको छ । फरक केवल यति हो कि पहिले ग्रेड र डिभिजन थिए, अहिले जीपीए बनेका छन् ।’आफ्नो फेसबुक स्टेट्समा लेखेकी रहिछन्, साथी ऋचाले । 

कुरो सही हो, समयसँगै यसमा जतिसुकै परिवर्तन आए पनि विद्यार्थी र तिनका अभिभावकमा त्यो परिवर्तन खासै घुसेको छैन । उहिले आइरन गेट मानिने एसएलसीको महत्व घटेको छैन । यसको सफलतामा मात्तिने र असफलतामा आत्तिने उत्तिकै छन् । (न)बदलिँदो नेपाली समाज ! 

अभिभावकको हर्षोल्लासले छाएको स्टेटस सामाजिक सञ्जालभरि छरपस्ट भएको देखेपछि मनमा उनले कुन ग्रेड ल्याइन् होला भन्ने कौतूहल हुनु मेरा लागि स्वाभाविक थियो । गुरुहरू र विद्यालयले उनीमाथि राखेको आशमा खरो उत्रनुपर्ने थियो । मलाई भने विश्वास थियो- राम्रो गर्नेछिन् । 

जब मैले फोन गरेँ, उनको आवाजमा खासै प्रसन्नता पाइनँ । बरु मलीन थियो स्वर : ‘३.५ आयो म्याम ।’
‘त्यो भनेको राम्रो हो कि ठिकै ? ’ ‘राम्रो हो, सरहरूले आइतबार बोलाउनुहुन्छ होला स्कुलमा ।’‘ल बधाई छ, कलेजबारे चिन्ता नगर्नू । म कुरा गरिरहेकी छु ।’फोन राखेँ । मन भने राखिएन, उडिरह्यो अनेक कुनाकुना । मन अमिलियो । 

दुई हप्ताअघि उनलाई भेट्दा उनले आफ्नो पिताको आर्थिक अवस्था र साइन्स पढेपछि फार्मेसी पढ्ने लक्ष्य हुँदाहुँदै पनि घाँटी हेरेर हाड निल्नुपर्ने कुरा गरेकी थिइन् । त्यति बेला मलाई लागेको थियो- केटी साँच्चिकै ठूली भइछन् । 

राम्रो ग्रेड आएमा साइन्स नै पढ्नुपर्ने भन्ने विश्वास भने समयले काँचुली फेरिसक्दा पनि परिवर्तन नभएको कुरामा एकछिन घोत्लिएँ । पहिलेजस्तो अब्बल दर्जामा उत्तीर्ण हुने विद्यार्थीले साइन्स नै पढ्नुपर्छ भन्ने छैन । प्लस टु सकिएपछि धेरै टेक्निकल विषय छन् पढ्नलाई । तीमध्ये आफूलाई केमा रुचि छ भन्ने बुझ्न जरुरी छ भन्ने कुरा धेरै बेर छलफल गरेथ्यौं हामीले। 

अन्योलमा परेकी उनलाई यत्रो वर्षपछि आएर हरेश खान कदापि दिन्नँ- मैले मनमनै सोचेँ ।सात वर्षजति पहिले जाऊँ। रिडर्स क्लबका साथीहरूसँग नाङ्लेभारे गएकी थिएँ । त्यहाँ धेरै अध्ययनशील युवा रहेको कुरा त्यहीँ घर भएका गणेश दंगाल भाइ (जो रिडर्स क्लबका सदस्य पनि थिए)ले भनेका थिए । हामी चापाबोट माविमा एकछिन कविता वाचन र भलाकुसारी गरेपछि त्यहाँको स्थलगत अध्ययन गर्न निस्केका थियैाँ । त्यहाँ रमेश तिवारीजीसँग पहिलो भेट भएको थियो । उहाँले नै हाम्रो खनपिनको 
बन्दोबस्तको जिम्मा लिनुभएको थियो । 

चौतारीमा रहेको विद्यालय र केही सानातिना पसलबाहेक नाङ्लेभारेमा खासै केही थिएन । चिया पसलबाहिर केही महिला गफिँदै थिए । सँगै गएका साथीहरू कोही कतै, कोही कतै लागे । मैले ती महिलासँग फोटो खिच्न खोज्दा एकजनाले भनिन्, ‘हामीजस्ता सँग पनि के फोटो खिच्नुहुन्छ र ?’
‘किन र ?’

जे जवाफ सुनेँ, म छक्क परेँ । राजधानीमै हैन, लाजधानीमा छु जस्तो लाग्यो मलाई । 
‘तल्लो जातको’ र आफूहरूले छोएको पानी नचल्ने कुरा सुन्दा मलाई पत्याउनै कस्तो कस्तो सकस भयो । यो कस्तो कुरीति, अन्धविश्वास । राजधानी सहरनजिकै त्यो पनि एक्काइसौं शदीमा । 
पछि उनीहरूबाट नै थाहा पाएँ- चियापसलमा चिया पिएपछि उनीहरूले आफ्नो जुठो गिलास माझेर घोप्टो पार्नुपर्ने रहेछ । यत्तिकैमा मलाई बच्चाहरू असाध्यै मन पर्ने भएकाले केही ससाना केटाकेटी देखेपछि उनीहरू भएतिर लागेँ । मसँग अरू दुईजना साथी पनि थिए । 

त्यहीँ मेरो उनीसँग पहिलो भेट भएको थियो । जो म माथि कुरा गर्दै थिएँ नि । गफको सिलसिलामा मैले सोधेँ, ‘तिमीहरू कहाँ पढ्छौ, के हो नाउँ ?’अरूभन्दा अलि चलाख देखिने उनले अरूलाई पालै नदिई भन्न थालिन्, ‘मेरो नाम रबिना नेपाली, म चापाबोट माविमा कक्षा २ मा पढ्छु । यिनीहरू मेरा दाजुभाइ, यिनीहरूचाहिँ यही बोर्डिङमा पढ्छन् ।’ आफ्नो पछाडिको दुई कोठाको सानो घर देखाउँदै उनले भनिन् । 

‘अनि तिमीचाहिँ किन बोर्डिङमा नपढेको ?’‘खोइ कुन्नि त, बाआमाले पढाउन नसकेर त होला नि । घरको काम पनि सप्पै मै गर्छु, अनि क्लास फस्ट पनि मै आउँछु ।’सुनेर मलाई खुसी लाग्यो, दुःख पनि लाग्यो । 
लुगा सिलाउने काम गर्ने उनका पिताका घरमा अरू साथीहरू पुग्नुभएको रहेछ, पछि थाहा भयो ।
 मलाई भने यो कुराले निकै पोल्यो ।

यति सानो उमेरको बच्चालाई थाहा हुनु नपर्ने हो, छोरा र छोरीबीचको भेदभाव । आखिर छोरीको जात अर्काको घर गरेर खाने, पेट काटीकाटी बोर्डिङमा पढाएर पनि के गर्नु, सायद यस्तै सोचे होलान् उनका बाबुआमाले । 
एकछिन यस्तै कुरा गर्दै स्थानीयवासीको जीवनशैली अवलोकन गरेँ । समय कटेको पत्तै भएन । साँझ पर्न लागिसकेकाले हामी काठमाडौं फर्किनुपर्ने थियो । हामी सबै एकपल्ट फेरि चापाबोट माविमा जम्मा भयौं । 

हल खचाखच थियो । हामी त्यहाँ एक दिनका लागि के गर्न आएका रहेछौं भन्ने चासो थियो सबैको । कोही झ्यालमा झुन्डिएर भित्र चिहाइरहेका थिए । एकछिन नाचगान गरे साथीहरूले । क्लबको नेतृत्व गरेका सुमन घिमिरेले सबैलाई धन्यवाद दिँदै सफल भएको कुरा गरे । त्यहाँ शिक्षाका लागि पठन संस्कृतिको माध्यमबाट के के गर्न सकिन्छ भने । 

यत्तिकैमा मेरो आँखा आमाको धोतीको सप्को समाती उभिएकी रबिनामाथि पर्योप । मनमा एक्कासि के आयो कुन्नि, भनेँ, ‘यी नानीले बोर्डिङमा पढ्ने ठूलो रहर गरेकी रहिछन् । उनलाई कक्षा १० सम्म बोर्डिङमा पढाउने जिम्मा मेरो ।’मेरो कुरा सुन्दा ढुक्क भएर खुइय्य गरेर छाती फुलाएकी रबिनाको खुसीको भाव मैले जिन्दगीमा कहिल्यै बिर्सनेछैन । कोठाबाहिर आउँदा सबै झुम्मिए । 

‘मेरो छोरो नि राम्रो पढ्छ । यति कक्षामा पढ्छ ।’ कति छिट्टै रबिनाको बुवासम्म खबर पुगिसकेछ । उनी दौडेर हामी भएतिर आए र कृतज्ञ भए । रमेशजीले रबिनाको पढाइको चाँजोपाँजो मिलाउने जिम्मा लिएपछि हामी निर्धक्क भएर काठमाडौं फर्कियौं । 
 
त्यसपछि रबिना हिलसाइड एकेडेमी, जहरसिंह पौवामा पढ्न थालिन् । उनी हरेक दिन लगभग आठ किलोमिटर बस चढेर स्कुल जानुपर्थ्यो। आफ्ना छोराछोरी पनि त्यही बोर्डिङमा पढिरहेका र आफू पनि त्यहीँ आबद्ध भएका रमेशजीले रबिनाको बस फी फ्री गरी मलाई अरू धेरै सहयोग गर्नुभयो । उहाँसँग समय समयमा सम्पर्क हुँदा रबिनाको पढाइ सधैं अब्बल रहेको र डबल प्रमोसनसमेत भएको कुरा सुनाउनुहुन्थ्यो । यो सुनेर सधैं मनमा एक किसिमको आशा पलायो । 

मलाई रबिनाले गर्नुपर्ने त केही थिएन तर जीवनमा केही बन्न सके सायद उनले पनि आफूजस्तै पढ्न वञ्चित कसैलाई भविष्यमा सहयोग गर्नेछिन् । 

आफू सधैं नाङ्लेभारे गइरहन नपाए पनि रमेशजीले सहयोग गर्न कहिल्यै हिच्किचाउनुभएन । समयमा पैसा नपुगेर उनको पढाइमा कहिल्यै अवरोध भएन । धेरै अर्थमा म उहाँलाई रबिनाको अभिभावक सम्झन्छु । उहाँको सहयोग र कठिन परिस्थितिमा हौसला नहुँदो हो त रबिनाले आज यो दिन देख्न गाह्रो हुन्थ्यो होला । बीचबीचमा समय मिल्दा कहिले नाङ्लेभारे त कहिले जहरसिङ पौवासम्म गएर रबिनाको पढाइबारे बुझिरहेकी हुन्थेँ । 

२०७२ सालको भूकम्पले सबैतिर ल्याएको विनाशबाट रबिनाको परिवार प्रभावित भयो । रमेशजीले पनि आफ्नो सन्तान गुमाउनुभयो । भूकम्पलगत्तै रबिनाले आफ्ना बज्यै अनि आमा गुमाइन् । 

अब उनलाई स्कुलको मात्र नभई घरव्यवहारको पनि जिम्मा या भनौं भार थपिएको थियो । धन्न हिलसाइड बोर्डिङ स्कुलले उनका बाबुलाई भने सम्पूर्ण विद्यार्थीको लुगा सिलाउने काम दिएको थियो । भूकम्पपछि स्वास्थ्य र पारिवारिक कारणले मानसिक तनावमा थिइन् उनी । यिनै कारण महिनौंसम्म स्कुल जान नपाउँदा पनि सधैं अब्बल दर्जामा आउँथिन् उनी । यसमा उनको मेहनत त छँदै थियो, त्यसको श्रेय उनको स्कुल र त्यहाँका गुरुहरूलाई पनि जान्छ । 

भूकम्पपछि धेरैको मनोबल टुटेको थियो । त्यही कुरालाई सामान्यीकरण गर्न फेसबुकमा रहेको अनौपचारिक समूह बुकाहोलिक्स समूहले हिलसाइड एकेडेमीको पुस्तकालयमा सहयोग गरेको थियो । हामीले लेखकद्वय नयनराज पाण्डे र विपुल सिजापतीसहित कथा भनी विद्यार्थीहरूसँग रमाइलो गरेका थियौं । 

पुनम राणाको नेतृत्वमा शिक्षामूलक पपेट सो पनि गरेका थियौं । यसमा हामीलाई केही लेखक, प्रकाशक र पाठक साथीहरूले सहयोग गर्नुभएको थियो । केही समयअघि यही सबै देखेर एक जना साथीले त्यहाँ भएका अरू कोही विद्यार्थीलाई सहयोग गर्न पाए गर्थें भन्नुभयो । तर हालसालै रबिनाले भनेपछि थाहा पाएँ, उहाँले आफ्नै समुदायकोलाई मात्र सहयोग गर्ने भन्नुभएछ । दुःख लाग्यो । त्यसपछि हामी पढेलेखेका कहलिने मूर्ख अझै यस्ता कुरामा अल्झिँदा रहेछौं भन्ठानेँ । 

दस वर्षको मेरो शिक्षण अनुभवमा अनेकौं किसिमका विद्यार्थी भेटिए । धेरैको आर्थिक अवस्था कमजोर थियो । तीमध्ये एउटी विद्यार्थी कस्ती थिइन भने उनले सेमेस्टर फी डबल लिएर घरकालाई स्कुल नआउन थर्काएर राखेकी थिइन् । अहिलेको समयमा पढाइका लागि धेरै विकल्प छन् । तर कुनै ठोस निर्णय गर्न सानै उमेर, आफूले इच्छाएको र अभिभावकले चाहेको कुराबीच सामञ्जस्य नमिल्दा धेरै विद्यार्थी मानसिक तनावमा छन् । यहाँ सोच्नै नपर्नेदेखि लिएर घाँटी हेरेर हाड निल्नुपर्ने बाध्यता भएका असंख्य छन् । यस्ताका हुलमा ती होनहार तर असमर्थताका कारण पढाइ रोक्नुपर्नेहरू पनि धेरै छन् । जातभात, समुदाय, लिंगबाट माथि उठेर रबिना नेपालीजस्ता विद्यार्थीलाई अलिकति सहयोग गर्न चाहने कोही हुनुहुन्छ भने अगाडि बढ्नुहोस् । रबिनाको पढाइ रोकिनेछैन ।

लेखक अध्यापक तथा पुस्तक पढ्नेहरूको अनौपचारिक समूह बुकाहोलिक्सकी संस्थापक हुन् ।