सामा चकेवा : मिथिलाञ्चलको लोकोत्सव

मैथिली संस्कृति संसारभर सुपरिचित छ। यस संस्कृतिमा दाजुभाइ र दिदीबहिनीका बीचको स्नेहिल सम्बन्ध अभिव्यक्त गर्ने तीनवटा लोकोत्सव प्रत्येक साल उत्साह एवं उमंगसहित मनाइन्छ। यस सम्बन्धलाई उजागर गर्ने पर्व हो– रक्षा बन्धन। त्यसपछि भैयादूज, भ्रतृद्वितीया, भर दूतीया अथवा भाइटीकाजस्तै महिमाशाली परम्परा बोकेको छ, जुन हामीले भर्खरै सम्पन्न गरेका छौं। सामा चकेवा पर्व कार्तिक शुक्लपक्षको द्वितीयादेखि पूर्णिमासम्म मनाइन्छ।

यस पर्वले लोकोत्सवको मान्यता प्राप्त गरिसकेको छ। यो पर्व पनि महिला प्रधान पर्वका रूपमा मनाइन्छ अर्थात् यसमा महिलाको सहभागिता महत्त्वपूर्ण रहन्छ। यो पर्व गीत र संगीतले परिपूर्ण रूपमा मनाइन्छ। यस पर्वभर मिथिलाञ्चलका गाउँ–गोरेटोमा सामा चकेवाको सुमधुर स्वर सुनिन्छ। गाउँको परिवेश नै संगीतमय बन्न जान्छ। लोकोत्सवमा किशोरीदेखि वृद्धाको सहभागिता सराहनीय रहन्छ।

दिदी–बहिनीहरू आआफ्ना दाइ–भाइबीचको स्वकीय एवं स्नेहिल तथा प्रगाढ एवं प्रेमिल सम्बन्धलाई अभिव्यक्त गरेर आत्मसन्तोषको अनुभूति गर्छन्। शारदीय ऋतुमा मनाइने यस पर्वको आफ्नै मौलिकता छ। आकाशमा अनगिन्ती तारा टिमटिमाइरहन्छन् र धरतीमा धानका हरिया बालाले धर्ती शस्यश्यामल देखिन्छ। प्रकृति स्वयं नयाँ परिधानमा परिवेष्ठित भएको प्रतीत हुन्छ।

यस पर्वमा गाइने केही प्रसिद्ध लोकगीतहरू छन्, जुन मैथिल महिलाको मगमगाउँदो मुखबाट जुनेली रातभर मुखारित भइराखेका हुन्छन्। डालोमा मिट्टीका विभिन्न मूर्तिहरू सजाएर गाउँका केटी कुनै खुला मैदानमा यो पर्व मनाउन जाँदा बाटोभरि गीतको स्वरलहरी प्रतिध्वनित भइरहेको हुन्छ। पलपल कुनै न कुनै गीत गाउँदै किशोरीहरू नभनाभिराम नृत्य गर्छन् र अनौठो र आकर्षक परिवेश सिर्जना गर्छन्। जुनेली रात आफैंमा चन्दन चर्चित रातका रूपमा प्रसिद्ध छ। त्यसमा सामा चकेवाको आकर्षक दृश्य–परिदृश्य र संगीतमय गीतले चार चाँद जडिदिएजस्तो आभाषित हुन्छ। यो पर्व पूर्ण प्राकृतिक परिवेशमा मनाउने गरिन्छ। यसमा गाउँका किशोरीहरूद्वारा गाइने गीतहरूले अर्कै आनन्द र आकर्षण पैदा गरिदिन्छन्–

‘डाला ल’ बहार भेली, बहिनो से फलानो बहिनो

  (यसमा बहिनीहरूको नामोल्लेख गरी गाइन्छ)

फलाँ भैया लेल डाला छीनि, सुनु राम सजनी

मचिया बैसल तोहे बाबा हो बरहिता तोरो पुत लेल डाला छीनि।

कथी केर तोहेर डलवा हे बेटी कथी लागल चारू खूँट, सुन राम सजनी

सोने के हमर डलबा हो बाबा चम्पा चमेली चारू खूँट, सुनु रामसजनी।

सामाको विधिविधान पहिला आँगनमा सम्पन्न गरिन्छ। पहिला गोसाउनिक (कूल देवता) घरमा भगवतीको गीत गाउँदै सामालाई नवान्नजस्तो चिउरा, दही, गुड भोजन गराइन्छ। त्यसपछि पानी पिलाउने परम्परा छ र अन्त्यमा पान, सुपारी ख्वाइन्छ, जुन मैथिली संस्कृतिको अभिन्न अंग हो। सामा चकेवालाई हातमा लिएर घरघरमा धनधान्यले भरियोस् भन्ने कामना गरिन्छ। आँगनमा सबै भाइहरूको नामोल्लेख गरी सुमधुर गीत गाइने चलन छ। डालोमा सरस्र्युको तेलले बत्ती बालिन्छ। सबै सखी सहेली परस्पर गीत गाउँदै सामा चकेवा खेल्नका लागि गाउँको खुला मैदानमा जम्मा हुन्छन्। यो पर्व विनाभेदभाव सबै जातजातिका किशोरी पारस्परिक प्रेमपूर्ण वातावरणमा मनाउने परम्परा छ। यस अर्थ र सन्दर्भमा यो पर्व पूर्ण प्रजातान्त्रिक भावनाले परिपूर्ण छ।

पौराणिक आख्यानअनुसार श्रीकृष्णकी सुपुत्री सामाको विवाह चक्रवाकसँग भएको थियो। चक्रवाक शब्द नै अपभ्रंश भएर चकेवा हुन गएको हो। यस युगल जोडीको नामबाट यस लोकोत्सवको नाम सामा चकेवा हुन गएको छ। सामाको भाइको नाम थियो साम्ब र यिनीहरूको सेवकको नाम थियो डेहुली (चुगला)।

एक दिन साम्ब कामविशेषले बाहिर गएको मौका छोपी उसका सहायक डिहुलीले सामा प्रत्येक दिन वृन्दावनमा गएर ऋषिमुनीहरूसँग मोजमज्जा गर्नमा संलग्न हुन्थिन् भनेर श्रीकृष्णसँग कुरा लगाइदिए। श्रीकृष्ण क्रोधित भएर सामालाई चरा हुने श्राप दिएपछि तिनीहरू पनि चरा भएर विचरण गर्नका लागि बाध्य भए। जब सामाका पति चक्रवाक अर्थात् चकेवालाई यो कुरो थाहा भयो उनी पनि आफ्नी पत्नीको विरह–वियोगमा विदग्ध हुँदै वनमा विचरण गर्न थाले र उसलाई श्रीकृष्णप्रति क्रोध भयो तर उसले केही गर्न सकेनन्। स्वेच्छाले सामाका साथमा चक्रवाक दुवै चरा भएर जीवन बिताउन थाले। साम्ब जब फर्केर आए, उनले यो कुरा थाहा पाए। उनी धेरै मर्माहत भए। आफ्नी प्यारी बहिनीलाई श्रापमुक्त गर्नका लागि उनले घोर तपस्या गरेर श्रीकृष्णलाई खुसी तुल्याए। यसबाट श्रीकृष्णको क्रोध पनि साम्य भयो। उनले प्रसन्न भएर सामा चकेवा र ऋषिमुनीहरू सबैलाई श्रापमुक्त गरिदिए। तत्पश्चात् यिनीहरू पुनः स्वतन्त्र भएर विचरण गर्न थाले। अब यिनीहरू श्रीकृष्णको वरदान प्राप्त गरेपछि सामा चकेवा आफ्नो दाम्पत्य जीवन सुखीपूर्वक बिताउन थाले। सामा आफ्नो भाइ साम्बप्रति धेरै अनुगृहित भइन् र भनिन्– मेरो भाइ साम्बले नै हामीलाई मुक्त गराएर एउटा स्मरणीय काम गरेकाले श्रद्धवनत भइन्। उनले भनिन्– यस धरतीमा श्रद्धपूर्वक जजसले माटोका सामा चकेवाको मूर्ति बनाएर गाउँगाउँमा घुमाउँदै लोकगीत गाउँछ, उसका दाइ–भाइ दीर्घायु एवं चिरायु भएर सुखपूर्वक जीवन व्यतीत गर्छन्। त्यसयता सामा चकेवाको लोकोत्सव सिंगो मिथिलाञ्चलमा लोकप्रिय हुन गयो।

दाजुभाइ र दिदीबहिनीबीच स्नेहिल सम्बन्ध अभिव्यक्त गर्ने सामा चकेवा लोकोत्सव पर्वलाई जोगाएर राख्ने दायित्व युवाहरूका काँधमा आएको छ।

यस लोकोत्सवको प्रारम्भ सामा बनाउने माटोको छनोट र स्पर्श गरेर अनुष्ठान भ्रतृ द्वितीयाको शुभमुहूर्तमा नै गर्ने गर्छन् तर व्यावहारिकरूपमा यसको प्रारम्भ छठको अर्वाअर्वाइनको दिनदेखि सामाचकेवाको माटाको मूर्ति (जुन सामा चकेवाको प्रतीकका रूपमा पुजित हुन्छ)। यसमा ‘सतभैया’ (सप्तऋषि) को प्रतीकका रूपमा सम्मानित हुन्छ र बहिनी (दुईचारवटा विपरीत दिशामा मुख भएको जुन साम्ब र सामाको प्रतीक हुन्छ आदिको मृण्मय मूर्ति बनाइन्छ तर चुगलाको मूर्ति माटोबाट नबनाएर सिक्की भने मिथिलाञ्चलमा सहजरूपमा प्राप्त खरको जरातिर माटोले पूरै छोपेर बनाइएको झाडजस्तै (वृन्दावनको प्रतीक), यसको दुवैतिर लामो–लामो जुँगा भएको जुट (सनपाट) बाट माटोको मानवाकृति भएको चुगला (कुरा लगाउने डिहुली सहायकको प्रतीक बनाइन्छ) माटोको छोप्ने हुने पोती (भकारी) जसमा सामा चकेवाको खानका लागि चिउरा र गूद राखिन्छ।

यी सबै मूर्तिहरू बनाएर त्यसलाई चामलको पिठाको झोलले पछि विभिन्न रङमा रंगाएर यसलाई सिँगारिन्छ। यी सबै मूर्तिलाई कोठी (माटोको सानो भकारी) माथि राखिन्छ। साँझ परेपछि प्रत्येक घरका किशोरीहरू एउटा बाँसको नयाँ निर्मित दौरामा (टोकरी) टुकी बालेर एउटै झुण्डमा गीत गाउँदै आआफ्ना घरबाट निस्केर पूर्वनिर्धारित ठाउँमा एकत्रित भएर सामा चकेवाको लोकोत्सव संगीतमय र नृत्यमय वातावरणमा मनाउँछन्।

सामा चकेवाको सन्देश दिदीबहिनी र दाजुभाइको स्नेहिल सम्बन्ध अझ सबल हुँदै जाओस् भन्ने हो। यसको अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष के छ भने माटोको कलालाई मरणासन्न अवस्थामा नपुर्‍याई यसलाई पुनर्जिवित गर्नु। मिथिलाञ्चलका कुम्हार जातिले यस कलालाई आफ्नो जीविकाको साधन बनाउँदै आएका थिए। तर कुनै प्रोत्साहन नपाएर यिनीहरू पनि यसप्रति विमुख हुँदै गएका छन्। यसकारण यस लोकोत्सवलाई संरक्षित एवं सुरक्षित गर्ने दायित्व नयाँ पुस्ताको काँधमा आएको छ।