कोभिड-१९ भाइरसका कारण विश्व बन्दाबन्दीको अवस्थामा छ। संक्रमण रोक्ने पछिल्लो कदममध्येको सम्भवतः अन्तिम अस्त्रका रूपमा बन्दाबन्दीको प्रयोग लगभग पूरै विश्व (?) ले मार्च अन्त्यसम्म विकल्परहित प्रयोग गर्नेछ। शक्तिशाली र कमजोर, गरिब र धनी, गोरा र काला, कम्युनिस्ट र प्रजातान्त्रिक जोसुकैका देश तथा घरमा छिर्ने ल्याकत राख्ने यो महामारीमा हताहत हुने र संक्रमित हुनेको आँकडा गणना गरिसक्नासाथ पुरानो भइसक्छ। विश्व बजारमा आर्थिक धक्का पुग्ने भविष्यवाणी गर्ने पण्डितहरू हायलकायल छन्। ज्ञानको दायरा फराकिनुको सट्टा साँघुरिएको छ। डाटालाई विश्लेषण गर्नेहरूका विधि असफल भइरहेका छन्। संक्रमणदर र मृत्युदर विश्वका फरक देशमा अचम्मलाग्दो गरी प्रक्षेपण गरिएभन्दा फरक परिरहेको छ।
विकल्प, लकडाउन भनिने बन्दाबन्दीलाई कसैले एकमुष्ठ र कसैले किस्ताकिस्तामा लम्ब्याउदै गएका छन्। ज्ञान उत्पादन र अध्ययन अध्यापनको दायरा घटेर गएको छ। यो लेखमा बन्द भएको वर्तमान अवस्थामा संसारभर ज्ञान आदानप्रदानको अवस्था केलाउन खोजिएको छ। संसार ठप्प भएका बेला पुस्तकालयहरू बन्द छन् भने मानिसले फुर्सदमा बढी खोज्ने पठन सामग्री पुस्तकालयका दराजमै थन्किएका छन्। बन्दको अवस्थामा कस्ता सामग्रीले ज्ञानको आदानप्रदानमा सहयोग गरिरहेको छ र नेपाली पाठकलाई कस्ता अन्तर्राष्ट्रिय लेख वा पुस्तकका डिजिटल सामग्री प्राप्त भइरहेका छन् भन्नेबारे चर्चा गरिनेछ।
नेपालमा बन्दाबन्दीको सुरुवात चैत ११ बाट औपचारिक रूपमै भयो। यसभन्दा अगाडि नै केही संस्था वा निकायहरूले जमघट र भेटघाटको प्रत्यक्ष सिलसिला रोक्न पहल गरिसकेका थिए। जिल्ला प्रशासन कार्यालय चितवनले सार्वजनिक सभा समारोहमा बन्देज लगाउने सूचना फागुन अन्त्यतिरै गरिसकेको थियो। काठमाडौं जिल्ला प्रशासन कार्यालयले पनि विवाह, पार्टी, भोजभतेर जस्ता सांस्कृतिक जमघट र बैठक, सेमिनार जस्ता सामाजिक भेला नगर्न सूचना जारी गरेको थियो।
भौतिक पुस्तकालयको विकल्प छ !
महामारीको समय डिजिटल सामग्री पढ्न चाहनेका लागि उर्वर भएर आएको छ। अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका ठूला र व्यापारिक प्रकाशकले समेत आफ्ना प्रकाशन इन्टरनेटमा निःशुल्क उपलब्ध गराएका छन्। कसैले यस्ता सामग्रीमध्ये महामारी (पेन्डामिक), रोग (डिजिज), फैलावट (डिस्पर्सन) जस्ता शब्द लेख वा पुस्तकका शीर्षकमा भएका कारण निःशुल्क उपलब्ध गराएका छन् भने कतिपयले निश्चित समयसीमा भित्रका प्रकाशित सामग्री सार्वजनिक गरेका छन्। कसैले पुस्तकालयका कतिपय संकलन नै निःशुल्क अनलाइन गरेका छन्। यस लेखमा निःशुल्क पाइने र विशेषतः महामारी लक्षित सामग्रीको वितरणमा ठूला प्रकाशक र अनुसन्धान संस्थाले देखाएको उदारता प्रस्तुत गर्ने जमर्को गरिएको हो। यस महामारीको समयमा इन्टरनेटभरि धेरै महत्वपूर्ण सामग्री भेट्न सकिने कुरामा द्विविधा छैन तर प्रस्तुत लेखले केही प्रतिनिधि उदाहरण मात्र उल्लेख गरेको छ। यसको मतलब हाल यति नै वा यस्ता सामग्री मात्र निःशुल्क उपलब्ध हुन थालेका छन् भन्ने होइन।
लकडाउन लक्षित गरेर संसारका धेरै पुस्तकालय, विश्वविद्यालयले पाठ्यसामग्री निःशुल्क प्रयोग गर्न सकिने व्यवस्था गरेका छन्। घरै बसीबसी मौकाको फाइदा उठाऔँ।
क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयको प्रेसले उच्च शिक्षासम्बन्धी आफ्ना पुस्तक एचटिएमएल भनिने कम्प्युटरको भाषामा कोरोना कहरभरि निःशुल्क उपलब्ध गराएको छ। मे २०२० सम्म सातसयभन्दा बढी यस्ता पुस्तक उसको वेबसाइटमा निःशुल्क प्राप्त र अध्ययन गर्न सकिनेछ। डुक विश्वविद्यालयको प्रेसले आफ्ना इ-पुस्तकको संकलन ९० दिनका लागि खुला गरिदिएको छ। ओहायो विश्वविद्यालय प्रेसको प्रकाशन उसको सूचना बैंकमार्पmत पढ्न चाहनेको लागि निःशुल्क उपलब्ध छन्। मिसिगन विश्वविद्यालय प्रेसले इ-पुस्कालय संकलनकालागि सन् २०१२ देखियता प्रकाशित र डिजिटल फम्र्याटमा उपलब्ध सामग्री निःशुल्क अध्ययनका लागि उपलब्ध गराएको छ। यसमा मार्च २० देखि अप्रिल अन्त्यसम्म ११५० बढी सामग्री प्राप्त गर्न सकिन्छ।
प्रोजेक्ट म्युज नामक अन्तर्राष्ट्रिय डिजिटल सामग्री बिक्रेताले आफूसँग आबद्ध केही प्रकाशकका सामग्री निःशुल्क उपलब्ध गराउन पहल गरेको छ। प्रोजेक्ट म्युजमार्फत आफ्ना सबै पुस्तक र जर्नल निःशुल्क उपलब्ध गराउन सहमत केही प्रकाशक यसप्रकार छन्— जोन हप्किन्स विश्वविद्यालय, ओहायो राज्य विश्वविद्यालय, नेब्रास्का विश्वविद्यालय प्रेस। नर्थ क्यारोलिना विश्वविद्यालय प्रेस र टेम्पल विश्वविद्यालय प्रेसले सबै पुस्तक निःशुल्क उपलब्ध गराएका छन् भने भान्डरबिल्ट विश्वविद्यालय प्रेसले छानिएका पुस्तक उपलब्ध गराउन थालेको छ। इविस्को होस्ट र हार्वर्ड बिजनेस रिभ्युले पुस्तकालयहरूलाई आफ्ना संकलनमा निःशुल्क असीमित प्रयोगको अवसर दिएको छ जसका लागि पुस्तकालयले रुचि जाहेर गर्दै व्यवसायसम्बन्धी सामग्रीका लागि अनुरोध गर्नुपर्छ। समूहमा काम गरिरहेका पुस्तकालयहरूका लागि इमारेफा नामको डाटाबेस तयार छ, जसले भर्चुअल र इ-लर्निङमा सघाउन ठूलो लगानी गर्दैछ। नेपालका सन्दर्भमा नेलिकजस्ता संस्था यस्तो डाटाबेसबाट लाभान्वित हुनसक्छन्।
इन्स्टिच्युट अफ फिजिक्सले कोरोना भाइरस वा कोभिड १९ सँग सम्बन्धित सबै लेख जोसुकैका लागि निःशुल्क अध्ययन गर्न दिने सूचना सार्वजनिक गरेको छ। स्वास्थ्य संकटकालभरि आफूले पवमेड नामक मेडिसिनका अनुसन्धान लेख प्रकाशन र सार्वजनिक गर्ने संस्थासँग सहकार्य गरेको जनाएको छ। १२ हजार वटा लेख र पुस्तक अंश आफ्ना सम्पादकमार्फत छुट्याएर निःशुल्क वितरण थालेको स्प्रिङ्गर रिसोर्स हवले आफूले गरेको प्रकाशन र ती प्रकाशनमाथि संसारभर गरिएका रिभ्यु स्वास्थ्य संकटकालभरि मात्र नभई अनुसन्धानका लागि चाहिएसम्म दिन प्रतिबद्ध रहेको जनाएको छ। यसबाहेक पनि उसले स्वास्थ्यसम्बन्धी सामग्री छनौट र वितरण निरन्तर बढाउँदै लैजाने भएको छ।
बायोलोजीसम्बन्धी लेख संकलन र व्यापारिक बिक्री वितरण गर्ने बायोवान नामको साइटले ३ वटा जर्नलका २१५ भाइरस सम्बन्धमा भएका अनुसन्धान लेख निःशुल्क गरेको छ। बायोवानबाटै ७३७ पुस्तक अंश वा अन्य जर्नल लेख निःशुल्क डाउनलोड, प्रिन्ट वा अर्काइभ गर्न सक्ने सुविधा सुरु भएको छ। रिसर्च लाइब्रेरियनहरूको संगठनले कोभिड-१९ सम्बन्धी दैनिक प्रकाशन हुने समाचार एकत्रित गरी इच्छुकका लागि इमेल सेवा सुरु गरेको छ। एन्युअल रिभ्यु जर्नल प्रकाशन गृहले ६७ जर्नलका सबै लेख पाठकका लागि बन्दवास सफल होस् भन्नका लागि बिना शुल्क व्यक्तिगत प्रयोगको सुविधा दिएको छ।
रोयल सोसाइटी लन्डनले अप्रिल १ देखि आफ्ना सबै प्रकाशन खुला गर्ने घोषणा यसअघि नै गरेको थियो। सेज पब्लिकेसनले कोभिड-१९ का लागि काम लाग्ने महामारी, रोग, भाइरस जस्ता शब्द समेटिएका ५६४ लेख सार्वजनिक गर्दै तिनको निःशुल्क प्रयोग गरी थप अनुसन्धान गर्न र महामारीलाई परास्त गर्ने उपाय पत्ता लगाउन आह्वान गरेको छ। सेज पब्लिकेसनले आफूसँग भएका सामग्री कुनैपनि लाइब्रेरियनले मागेमा त्यस्तो व्यक्तिले उसका प्रयोगकर्ताको व्यक्तिगत प्रयोजन (व्यापारिक प्रयोजन बाहेक) का लागि उपलब्ध गराउने भएकाले आवश्यक सामग्री माग्न इमेल उपलब्ध गराएको छ। इल्सभियर प्रकाशनले २१ हजार बढी लेख निःशुल्क डाउनलोडको सुविधा दिएको छ। साइन्स डाइरेक्टले प्रकाशन गर्न लागेका कोभिड-१९ सम्बन्धी लेखका सबै अनुसन्धान यसमा भेटिन्छन्। अन्तिम सम्पादनसमेत नभइसकेका लेख थप अनुसन्धानका लागि सहयोग हुने ठानेर प्रकाशन र वितरण भएका हुन्। यी लेखले कोरोना भाइरसको उत्पत्ति, मानवसँगको सम्बन्ध, आगामी बाटो र रोकथामका उपायबारे ज्ञान दिनेछन्।
जर्नल लेखको क्षेत्रमा एकाधिकार जमाइरहेको संस्था जेस्टर (जर्नल स्टोर) ले उसका सहभागी प्रकाशकसँगको सहकार्यमा यसअघि उसका सामग्रीमा पहुँच भएका संस्थाहरूका लागि सित्तैमा प्राप्त हुने सामग्रीको प्याकेज तयार पारी उपलब्ध गराएको छ। अनुमति प्राप्त नभएका यस्ता सामग्रीलाई बिना मूल्य यसअघि सामग्रीमा पहुँच हुने संस्थाहरूका लागि अनुमति दिएको छ। यसरी अनुमति दिइएका सामग्रीमा जेस्टरको पुरानो संग्रह र प्राथमिक स्रोतबाट प्राप्त संकलन रहेका छन्। जर्नल लेखमा माथि उल्लिखित सामग्री विनामूल्य उपलब्ध गराएको जेस्टरले ३० हजार पुस्तक यसै अवधिमा यसैगरी उपलब्ध गराएको छ। अन्य प्रकाशकको जस्तो सबैका लागि जेस्टर खुला भने छैन। जेस्टरमा पहुँचका लागि यसअघि सामग्रीमा पहुँच हुने संस्थाहरू मात्र परेका छन्। यसरी सार्वजनिक गरिएको संकलनमा माध्यमिक स्कुलहरूले लाभ लिन सक्ने बताइएको छ। पुस्तकको संकलन दैनिक बढ्दो क्रममा छ।
यो बढोत्तरी तबसम्म कायम रहनेछ जबसम्म नयाँ प्रकाशकहरूले यस योजनामा सहभागिता जनाइरहनेछन्। यसका अतिरिक्त जोसुकै व्यक्तिका लागि २६ वटा सार्वजनिक स्वास्थ्यका जर्नलमा खुला पहुँच दिइएको छ। ६ हजार बढी कोभिड-१९ सम्बद्ध लेख समावेश भएका जर्नलमा लेख खुला पहुँच दिइएको छ। र, निःशुल्क अनलाइन अध्ययनको सुविधा मासिक ६ वटा लेखलाई बढाएर सयवटा पुर्याइएको छ। यस कार्यलाई जेस्टरले खुला पहुँच विस्तार नाम दिएको छ। बर्घान विश्वविद्यालय प्रेसले ३८ वटा समाजशास्त्र र मानविकी विषयका जर्नल लेख यसै अवधिमा जुन ३० सम्मका लागि खुला पहुँच दिएको छ। युनिभर्सिटी अफ क्यालिफोर्निया प्रेसले पनि जुन २०२० सम्म अनलाइन जर्नलका सामग्री सबैका लागि विनाशुल्क खुला गरेको छ। वल्र्ड हिस्ट्री कमन्स, लिब्जेन डट ओआरजीजस्ता निःशुल्क साइट पनि फुर्सदमा सामग्री प्राप्त गर्न सहयोगी छँदैछन्। इन्टरनेसनल डेभलपमेन्ट रिसर्च सेन्टर (आइडिआरसी) क्यानडाले १९७० देखि १९९० को दशकसम्म प्रकाशन गरेका १२ सय बढी पुस्तक निःशुल्क डाउनलोडको सुविधा दिएको छ।
फोटो हेरेरै दिन बिताउन सकिन्छ
स्मिथसोनियन नामक संस्थाले उसका १९ संग्रहालय र ९ अनुसन्धान केन्द्र, पुस्तकालय तथा चिडियाघरमा संकलित २८ लाख फोटो निःशुल्क प्रयोगको अनुमति फेब्रुअरी २४ मा दियो। यहाँ प्राप्त हुने फोटो कपिराइट उल्लेख गरेर प्रयोग गर्न सकिनेछ। नेपालसँग सम्बन्धित फोटो पनि यस साइटमा प्रशस्त भेट्न सकिन्छ।
स्मिथसोनियन डाटावेशमा नेपाल किवर्डस् सर्च गर्दा भेटिएका फोटोको परिमाण नेसनल इमर्जेन्सी लाइब्रेरीले १४ लाख इ-पुस्तक घरमा थुनिएका पाठक लक्षित गर्दै खुला गरेको छ। युनिभर्सिटी प्रेस कम्युनिटी नामक संस्थाले ८० वटा संस्था वा प्रकाशकसँग मिलेर उनीहरूका सामग्री उपलब्ध गराएको छ। पुस्तक, जर्नल आदि सामग्री उपलब्ध यस अभियानलाई कम्युनिटीले सामाजिक दूरी समन्वय नाम दिएको छ। न्युयोर्कमा अवस्थित थाइमे मेडिकल पब्लिसर्सले रिसर्च फर लाइफ कार्यक्रममार्पmत उसका सबै पुराना फाइलका डिजिटल प्रति ६ महिनासम्मका लागि निःशुल्क गरिदिएको छ। एलेन इन्स्टिच्युटले कोभिड-१९ खुला अनुसन्धान डाटाबेस तयार गरेको छ। यस प्लेटफर्ममार्पmत ५१ हजार प्राज्ञिक अनुसन्धान सार्वजनिक गरियो। ५१ हजारमध्ये ४० हजार बढी कोभिड-१९ र कोरोना भाइरससम्बन्धी लेख संलग्न छन्।
अनलाइन कक्षातिर पस्ने कि ?
बन्दाबन्दी सुुरु भएपछि नेपालका विश्वविद्यालय र शैक्षिक संस्थाले अनलाइन कक्षा चलाउन थालेका खबर बाहिरिएका छन्। विश्वमा भने अनलाइन पठनपाठनको प्रचलन पुरानै हो। यसरी गरिएका हालसम्मका केही प्रयासलाई संकलन गरी एकै ठाउँबाट पाउन सक्ने बनाइएको एक प्लेटफर्म यस सन्दर्भमा उपयोगी हुनसक्छ। संसारका १९० बढी विश्वविद्यालयले अनलाइन कक्षा सञ्चालनका लागि तयार गरेका सामग्री यसै अवधिमा सार्वजनिक गरिएको छ। ‘म्यासिभ ओपन अनलाइन कोर्स’ नाम दिइएको यो स्थानमा ६०० बढी सामग्री उपलब्ध छन्। क्लास सेन्ट्रल डट कममा गएर यस्ता सामग्री प्राप्त गर्न सकिन्छ।
यस सन्दर्भमा नेपालीले सम्झनुपर्ने कुरा के हो भने वैज्ञानिक विधिबाट गरिएका अनुसन्धानात्मक लेख यसअघि महँगो मूल्यमा बिक्री गरिन्थे। निःशुल्क प्रयोगको अवसर समयक्रममा नपाइने निश्चित छ। यस्तो निश्चितताको ख्याल गरेर व्यक्ति वा संस्थाले ठूलो समय र श्रम खर्चेर भए पनि कम्प्युटरका हार्डड्राइभ वा अतिरिक्त भण्डारण डिभाइसमा हाल पाइएका सामग्री संकलन गर्न सकेमा बुद्धिमानी ठहरिनेछ। मेडिकल साइन्स र औषधि विज्ञानमा अध्ययन अनुसन्धान गर्नेका लागि ठूलो रिसोर्स ढोकैमा कुरिरहेछ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
