प्ये मौखिक ग्रन्थ हो । हराउँछ कि भनेर अचेल कसैकसैले देवनागरी लिपिमा लेखेर राखेको छ, तर त्यो हामीले पढ्न पाएका छैनौं ।
गुरुङ जातिको कर्मकाण्ड गर्ने आफ्नै लामा, पुरोहित हुन्छन् । पोच्यु र घ्याब्रीहरू हुन्छन् । उनीहरूले मन्त्र पढ्छन् र न्वारन हुन्छ । उनीहरूले पुराना मन्त्रोच्चारण गर्छन् र आफ्नै विधिअनुसार विवाह गराउँछन् । मृत्यु संस्कारमा अर्घौं गर्ने चलन हुन्छ । कसैको मृत्यु भएपछि कहिले अर्घाैं गर्ने कुन तिथिमितिमा भनेर हेर्ने गुरुङ जातिका आफ्नै ज्योतिषी छन् । पोच्यु घ्याब्रीहरूले प्रयोग गर्ने गुरुङ ग्रन्थलाई ‘प्ये’ भनिन्छ । प्ये भनेको पुरानो कथा हो । जसरी हिन्दुहरूका पुराना कथा पुराण हुन्, त्यस्तै प्ये पनि गुरुङहरूको पुराण हो ।
गुरुङका झाँक्रीलाई पोच्यु भनिन्छ । घ्याब्री भनेको पनि झाँक्री नै हो । तर यी झाँक्रीहरूका आ–आफ्नै कर्म छन् । पितृकार्य वा अरूअरू । तर प्येका कथाहरू कतै पनि लिखित रूपमा ग्रन्थ बनाएर राखेको भेटिएको छैन । प्ये मौखिक ग्रन्थ हो । हराउँछ कि भनेर अचेल कसैकसैले देवनागरी लिपिमा लेखेर राखेको छ, तर त्यो हामीले पढ्न पाएका छैनौं ।
गुरुङ पुराण अर्थात् प्येमा के छ त ? ९ घाम ९ जूनको कथा छ । पहिला ९ वटा घाम र ९ वटा जून थिए रे, पछि एक÷एकवटा भएका रे । सिकार खेल्ने कुरा, खोरिया फाँड्ने कुरा पुराना कथामा छन् । घाँसको झुसमा आगो उत्पन्न भएको भन्ने कुरा पनि पुराना कथामा सुन्न पाइन्छ । ‘ठूला ढुंगा आपसमा जुधेर आगो बल्यो र झुस घाँसमा सल्क्यो’ भनेर विज्ञानले भन्छ, हाम्रो कथाले पनि त्यही संकेत गरेको हुनुपर्छ ।
पुराना अरू ग्रन्थचाहिँ ज्योतिषशास्त्र र वंशावली हुन् । मेरा बाजे चन्द्रसिंह गुरुङले लेखेको ज्योतिषीय जानकारीमूलक सामग्री मसँग छ । म २००४ सालमा जन्मिएँ । बाजे भने १९९० सालमै बितिसक्नुभएको थियो । बाजेको अनुहार मैले देख्न पाउने कुरै भएन । बाजेले मड्याएको नेपाली कागजमा हाडे उनियोको कलमले लेखेको सामग्री भने मेरा जेठाबा हर्कजंग गुरुङसँग थियो । पछि त्यो उहाँले मलाई दिनुभयो । भाषा गुरुङ छ तर लिपि देवनागरी । बाजे ६०÷६५ वर्ष बाँच्नुभयो होला, भन्दाखेरि सय वर्षभन्दा अघि लेखेको हुनुपर्छ उहाँले । हिन्दी, नेपाली र भोटे भाषा पनि त्यसमा छ्यासमिस छ । गुरुङ भाषाको लिपि खेमा हो । चलनचल्तीमा हराएको छ । नयाँ पुस्ताले यसको खोजी र अभ्यास गर्दैछन् ।
गुरुङ जातिमा वर्षभन्दा पनि वर्गका आधारमा उमेर गणना गर्ने परम्परा र संस्कृति छ । यो वर्ष गाई वर्ग हो । ती ज्योतिषीय सामग्रीमा कुन वर्गको मान्छे कस्तो हुन्छ ? त्यसका लक्षण कस्ता हुन्छन्, भाग्य र भविष्य कस्तो हुन्छ भन्नेबारे लेखिएको हुन्छ । नक्षत्र र लग्नका कुरा पनि त्यहाँ छन् ।
अहिलेसम्मकै सबैभन्दा पुरानो सामग्री विसं १८५२ को भेटेको छु । त्यो चामु गुरुङले लेखेका हुन् । चामु मभन्दा आठ पुस्ता अघिका पुर्खा हुन् । उनले लेखेकोमा मिति पनि उल्लेख छ र मुकाम याङ्जाकोट भनेको छ । केही मन्त्रहरू हिन्दीमा पनि छ । तत्कालीन लमजुङ राज्यमा पर्ने याङ्जाकोट अहिले भने कास्कीको मादी गाउँपालिकाको सदरमुकाम हो । म पनि याङ्जाकोटकै हुँ । चामु गुरुङले लेखेको सामग्रीमा बौलाएको मानिसलाई सद्दे बनाउने मन्त्र, असिना तर्काउने र महामारी रोग साम्य पार्ने मन्त्रहरू छन् । कमाराकमारी भागेर नजाउन् भनेर अनुकूलमा राख्ने मन्त्र पनि छ ।
गुरुङ जातिका वंशावलीका पुस्तक अर्का महत्वपूर्ण सामग्री हुन् । गुरुङ जातिको आदिम थलो लमजुङ र कास्कीको सिमानामा पर्ने क्व्होलासोथर हो । प्रशासनिक हिसाबमा कास्कीमा पर्छ । तर, भोगचलन भने लमजुङतिरकाले नै गर्छन् । लमजुङको एउटा गाउँपालिकाको नाम त्यही आदिम थलोबाट राखिएको छ, क्व्होलासोथर । क्व्होलासोथरमै गुरुङ भाषा, संस्कृति, परम्परा र सभ्यताको विकास भएको हो । यो ठाउँलाई विश्व सम्पदा सूचीमा राख्न कास्की र लमजुङ दुवैतिरका जनप्रतिनिधि र नेता एवं गण्डकी प्रदेशले चासो देखाएका छन् ।
क्व्होलासोथरमा ग्याल्बु रुजु नामका राजा थिए भन्ने वंशावलीका किताबमा भेटिन्छन् । त्यस्तो किताब मेरो गाउँ याङ्जाकोटका लालबहादुर गुरुङको घरमा छ । त्यस्तो वंशावलीका लेखक रघुवीर लामा (गुरुङ) हुन् । पारसिंह गुरुङका घरमा अरू ऐतिहासिक घटना लेखिएको किताब भेटेको छु । नेपालको इतिहासमा नभेटिने दुर्लभ घटनाबारे लेखिएको छ । त्यसमध्ये पोखरा ३२ मा पर्ने राजाको चौताराको कथा रोचक छ । गणतन्त्र आएपछि उक्त राजाको चौतारा भन्ने ठाउँको नाउँ जनताको चौतारा भन्ने राखिएको थियो । स्थानीयको बुझाइमा राजा महेन्द्र काठमाडौंबाट पोखरा आउँदा मूलबाटोको उक्त ठाउँमा विश्राम लिएको हुँदा राजाको चौतारा नाम रहेको भन्ने थियो । उक्त ठाउँका नाउँ राजाको चौतारा हुनुको कारण भने गुरुङहरूका घरमा भेटिएका ऐतिहासिक सामग्रीबाट पत्तो लाग्छ ।
कास्कीका राजा शिव शाहका पालामा १२ जना राजाहरूबीच सन्धि भएको ठाउँ भएकाले राजाको चौतारा नाम रहेको हो । उनकै भनाइमा लमजुङ राज्यले हमला गरी पोखराको विजयपुरसम्म साँध पु¥याएकोमा पछि १२ जना राजाहरूबीच अब लडाइँ नगर्ने र आआफ्ना सीमामा बस्ने सन्धि कास्कीको मालमुल (उक्त चौतारा भएको ठाउँ)मा भएको भन्ने गुरुङ पुर्खाले लेखेका वंशावलीमा छ । यसबारेको कहानी यरजंग गुरुङको घरमा भेटिएका पुराना कागजातमा पढेको हुँ । गण्डकीमा त्यतिबेला १२ राज्य थिए । तिनमा खान र शाह राजाहरू थिए । भीरकोट, गह्रौं, ढोरलगायतमा खान राजा र नुवाकोट (स्याङ्जा), कास्की, सातौं, लमजुङ र गोरखामा शाह राजाहरू थिए । रिसिङ, घिरिङ र तनहुँमा चाहिँ सेन राजा थिए । ती राजाहरूको सन्धिको स्मारकका रूपमा राजाको चौतारा भएको हो । १८औं शताब्दीका यी कुरा गुरुङहरूले लेखे पनि नेपालीमा छ ।
गुरुङ पुर्खाको वंशावलीका किताबहरूमा शाह राजाहरूको वंशावली पनि छ । नेपाली इतिहासका पुस्तकहरूमा कास्कीका राजा कुलमण्डन शाहका ७ भाइ छोरा भन्ने उल्लेख भए पनि सबैको नाम भेटिन्न । तर यरजंगको घरमा भेटिएको वंशावली पुस्तकमा भने कुलमण्डनका छोराहरूको नाम (जसको नाम अरू इतिहासमा भेटिन्न) पनि रहेको छ । मनहर शाही, भोवर शाही, गेब्रे शाही र जलाल शाही गरी ४ छोराहरूको नाम वंशावली पुस्तकमा छ । पुस्तकमा जगती खानका पालामा कहाँकहाँ कसकसले बिर्ता पाएको थियो भन्ने पनि उल्लेख छ । घले राजाहरू र शाह राजाहरूबीचको युद्ध तथा सन्धि पनि गुरुङ जातिका ऐतिहासिक दस्तावेजका खुराक हुन् । कास्कीमा घले राजालाई शाह राजाले हराएपछि गुरुङ समुदायसँग सम्झौता गरी आगोढलो गुरुङलाई र पानीढलो बाहुनलाई दिएको हो । पानी लगाउने धानखेत बाहुनको भयो, आगो लगाएर खोरिया फाँड्ने मकै लाउने, कोदो रोप्ने खोरिया गुरुङको ।
(अन्नपूर्णकर्मी केशवशरण लामिछानेसँगको कुराकानीमा आधारित)
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
