सिनेमामा महिला

चलचित्र निर्माण सिर्जनात्मक कार्य हो भने त्यति नै हदमा संरचनात्मक कार्य पनि हो। यस कार्यमा समूहगत उपस्थिति अनिवार्य छ।

---

सन् १८९५ डिसेम्बर २८ तारिखमा विश्वमा पहिलो पटक प्रदर्शित मूक सिनेमा ‘दि ट्रेन अराइभल टु स्टेसन’ फ्रान्सका लुमाएर दाजुभाइले बनाएका हुन्। यसमा कुनै पनि महिला पात्रको भूमिका थिएन। निर्माणमा पनि कुनै अहम् भूमिका महिलाको रहेन। सन् १८९५ देखि सन् १९२५ सम्म सिनेमा निर्माण गर्ने प्रमुख राष्ट्रमा फ्रान्स, अमेरिका, इटाली, रुस, डेनमार्क, बेलायत र भारत भए पनि यो लामो दौरान सिनेमाले मूक युगमा आवाज खोजे। सोही क्रममा धेरै कोसिसका बाबजुद रुसका केही सिनेकर्मीमध्ये सजग रूपमा सर्जेइ आइन्स्टाइनले महिलाको अहम् भूमिकामा सन् १९२६ मा ‘मदर’ नामक सिनेमा बनाए।

यसअघि सन् १९१५ मा अमेरिकी निर्देशक डेविड वार्क ग्रिफिथले ‘द वर्थ अफ नेसन’ मा नेपथ्यबाट महिलाको उपस्थिति देखाए। त्यसपछि त्यसलाई सन् १९२५ मा रुसका फिल्मकर्मी सर्जेई आइजेन्स्टाइनले ‘ब्याट्लसिप पोटेम्पिकिन’ निर्माण गरे। जसमा अस्पतालबाट ट्रलीमा बच्चा लिएर आउँदै गरेकी आमा र उनको संवेदनालाई क्लोज अपमा अभिव्यक्त गर्ने प्रयास गरिएको थियो। सिनेमा निर्माणक्रममा पहिलो सिनेमा ‘दि ट्रेन अराइभल टु स्टेसन’देखि ब्याटलसिप पोटेम्पिकिनका बीचमा लामो समय महिलाको उपस्थिति र स्वर शून्यबराबर रह्यो। सन् १९१६ मा रुसमा राष्ट्रियकरण भएपछि लेनिनको शासनकालमा उदाएका तीन फिल्मकार कुलेशाव, डबजेन्को र आइजेन्स्टाइनमध्ये आइजेन्स्टाइनले सशक्त रूपमा महिलाको स्वरलाई पर्दामा उठाए, यो सिनेमा नै विश्वमा महिलाको विषय तत्व लिएर बनाइएको पहिलो कथानक सिनेमा थियो।

यही सिनेमाले नै विश्वका आमूल सिनेकर्मीको विचारलाई बदल्न सघाउ पुर्यायो। यही सिनेमाको प्रभावमा भारतमा महबुब खानले सन्  १९५७ मा ‘मदर इन्डिया’ बनाए। मदर इन्डिया प्रदर्शन भएर सफल भएको नौ वर्षपछि नेपालमा सन् १९६५ को मार्चमा ‘आमा’ नेपाली चलचित्र निर्माणको घोषणा भयो। सरकारी लगानीमा यो नेपालीमा बनिएको नेपालको पहिलो सिनेमा मानिन्छ। यसै सिनेमाको प्रदर्शनसँगै सन् १९६५ मै निजी क्षेत्रबाट पहिलोपटक माइतीघर नामक सिनेमा बन्यो। बीएस थापाद्वारा निर्देशित यस सिनेमामा भारतीय अभिनेत्री माला सिन्हाको प्रमुख भूमिका थियो। जसमा उनकै जीवनको समस्या, संकट र चुनौती वरिपरि यो सिनेमा केन्द्रित थियो।

माइतीघर निर्माणको १८ वर्षपछि बल्ल सन्  १९८२ मा निजी क्षेत्रबाट ‘जुनी’ नामक सिनेमा बन्न सक्यो। निजी क्षेत्रका निर्माताको लगानीमा बनेको यस चलचित्रमा निर्माता मञ्जु राणा स्वयं एक महिला थिइन्। महिला भएकै कारणले यस फिल्मको ब्यानरको नाम पनि महिलाकै नामबाट सुजाता फिल्मस् राखिएको थियो। यसमा सम्पूर्ण कथावस्तु नायिका मीनाक्षी आनन्द वरिपरि घुमेको थियो। यसमा नारीको जीवनमा आउने समस्या, उनले पार गर्ने सत्तासंघर्ष र समन्वयका बारेमा कथा केन्द्रित थियो। माइतीघर, परालको आगो, जुनीपछि निजी क्षेत्रबाट चलचित्र बनाउने क्रममा काठमाडौं उपत्यका, पोखरा र विराटनगरका धेरै निर्माता निर्देशक सक्रिय देखिए।

भारतको मुम्बई र कोलकत्ता अनि भारतकै २२औं राज्य सिक्किम पनि अत्यन्त सक्रिय देखिए। त्यसमध्ये निजी क्षेत्रका प्राय: निर्माता निर्देशक आफ्नी आमा, पत्नी वा छोरीबाट प्रेरित भएर सिनेमा बनाउने गरेको पाइयो। त्यसो हुनाले प्राय:ले आफ्नो सिनेमाको ब्यानरको नाम देवी, भगवती, काली राखेको पाइन्छ भने कतिले आफ्नै पत्नी वा आमाको नाममा पनि राखिएको पाइन्छ। उदाहरणार्थ, निजी क्षेत्रबाट दोस्रो चरणमा सिनेमा बनाउने चलचित्र उद्यमी डीबी थापाले सन् १९६० मा चलचित्र ‘मायाप्रीति’ बनाउँदा आफ्नो ब्यानरको नाम शान्ति फिल्मस् राखे। नायक एवं निर्माता भुवन केसीले पनि छोरीको नाममा काजोल फिल्मस् राखेका थिए। यसबाहेक कैयन् निर्माता र निर्देशकले विवाहपछि सिनेमामा सक्रिय बनाउन अनेक सृजनात्मक कार्यमा सम्बद्ध पनि बनाएका छन्।

निर्देशक तुलसी घिमिरेले पत्नी भारती गजमेरलाई सहायक निर्देशकमा र निर्माता निर्देशक शम्भु प्रधानले पत्नी नूतन प्रधानलाई संवाद लेखकका रूपमा प्रवेश गराएको पाइन्छ। मूलत: नेपाली सिनेमाका निर्माता, निर्देशक वा उद्यमी यस व्यवसायलाई लक्ष्मीले धान्ने भएको भएर पनि महिलाको सहभागितालाई प्रमुख मान्छन्। यस्ता कैयन् उदाहरण निजी क्षेत्रका चलचित्र उद्योगले दिएका छन्। कैयन् सुधारहरू गर्नुपर्ने अहिलेको परिप्रेक्ष्यमा देखा पर्दै आए पनि सिनेमाको पर्दामा महिलाको तस्बिर अस्पष्ट र धूमिल देखिन्छ। यसै विषयलाई अभियोजन गरेर यो विषय तयार पारिएको छ।

विषय : १
‘काल्पिनिकीमा तिनी निकै उच्च महत्ववमा रहेकी तर वास्तविकीमा तिनी परिचयहीन बनेकी छिन्। तिनले कवितालाई आदिदेखि अन्त्यसम्म सामीप्य दिएकी छिन् तर तिनी इतिहासबाट गायब छिन्।’ विश्वप्रसिद्ध उपन्यासकार भर्जिनिया उल्फकृत्त ‘अ रुम अफ ओन्ज्ओन’का यी पंक्ति पढ्दा विपर्यास लाग्छ, महिलाको जीवन। पुरुष तिनलाई चाहन्छ, माया गर्छ, तिनको पूजा गर्दछ र तिनका बारेमा लेख्छ तर उनीहरूले ती सबै आफ्नो अस्तित्ववका निम्ति गरेको देखिन्छ (जैन र राई, पृ. १०६ : २०२०)।

उद्धृत मन्तव्यले समाजमा महिलाको स्थितिलाई स्पष्ट दर्शाउँछ, त्यो चाहे उच्च घरानामा होस् वा निम्न कोटीमा। तर, त्यसमा महिलाले आफैं सक्रियता देखाउनका निम्ति पहिलो सहभागिता आफैं नै एक विषय वा आग्रह बन्न जरुरी छ। र, आफैंलाई सहभागी बनाउन महिलाले सृजनात्मक सहभागिता र समन्वय हुने क्षेत्रमा आफूलाई उभ्याउन आवश्यक देखिन्छ।

नेपाली चलचित्रका क्षेत्रमा महिला चलचित्रकर्मीको शून्यबराबर उपस्थिति रहेको क्षेत्र हो, सिर्जनात्मक क्षेत्र। सिर्जनात्मक क्षेत्रलाई सिनेमाले तीन प्रकारमा विभक्त गरेको देखिन्छ :

क. कथा लेखन, ख. संवाद लेखन र ग. गीत लेखन। यी तीनै क्षेत्रमा महिला चलचित्रकर्र्मीको उपस्थिति हुन सकेको छ, अभियान यहींबाट सुरु हुन्छ। सिनेमा खाली पानाको कालो अक्षरबाट थालिन्छ। र, खाली पानामा जस्तो विषयलाई पनि उठाउन सकिन्छ। जस्तै, कथावस्तुको चयन, पात्रको नाम वा चरित्र चित्रण। यसमा महिलाको सहभागिता हुन सकेको छ। महिलाका विषयमा जिउँदाजाग्दा विषवस्तुको प्रकटन हुन सक्छ। सिनेमा निर्माण वा लेखन सामाजिक स्रोतको प्रेरणा वा उपज भएको हुनाले हाम्रो समाजमा भएका सबल पक्षलाई हामीले वरण गर्न सक्छौं। नेपाली समाज हिन्दू राष्ट्रवादबाट अत्यधिक प्रभावित भएकाले यसले दुर्गा, कालीजस्ता शक्तिरूपी पात्रलाई पर्दामा रूपान्तरित गर्न महिलाको कलमको सहायता लिन सक्छ।

दोस्रो, संवाद लेखन पनि महत्ववपूर्ण पक्ष हो। दुई घण्टाको सिनेमा हेरिसकेर दर्शकको मन र दिमागमा बस्ने पछिल्लो चिज संवाद नै हो। यसले वर्षौंसम्म प्रभाव पारिरहन्छ। उदाहरणका लागि, ‘माइतीघर’मा सुनीता रेग्मीले बोलेको ‘घैंटोभित्र घाम लागे मात्र आइमाईले संसार देख्न पाउँछ’ वा ‘सिन्दूर’ चलचित्रमा खलनायक नीर शाहले बोलेको संवाद गजब छ, ‘यो घर एउटा स्टेज हो र तँ मेरी स्वास्नी।’ वा ‘जीवनरेखा’ चलचित्रमा खलपात्र अर्जुनजंग शाहीले बोलेको संवाद, ‘मलाई त्यही माल चाहिन्छ।’ वा, नायिका रेखा थापाले बनाएको ‘कसले चोर्या मेरो मन’मा रेखाले आर्यन सिग्देललाई ‘तिमी राम्रो माल छौ’ भन्ने जस्ता संवाद महिलाले लेखेको भए अझै स्तरीकृत वा सम्पादित हुन सक्थ्यो।

तेस्रो पक्ष हो, गीत लेखन। जसमा नारीको उपस्थिति चलचित्रमा बौद्धिक शून्यबराबर छ। पुरुषले लेखिएका गीतमा महिलाको रूप, साजसज्जा र लावण्यको मात्र चित्रण भएको पाइन्छ, मस्तिष्क वा मानसिकता कतै देखिन्न। यसलाई एक रुचि सम्पन्न महिलाले सहभागिता दिन सके तटस्थ नभए पनि तर्कातीत हुन सक्छ।

विषय : २
चलचित्र निर्माण सिर्जनात्मक कार्य हो भने त्यति नै हदमा संरचनात्मक कार्य पनि हो। संरचनात्मक कार्यमा समूहगत उपस्थिति अनिवार्य छ। यदि सिनेमालाई एकल पद्धतिमा नसोचेर अघि बढाउन समूहको सामीप्य राख्ने हो भने लेखनमा जस्तै छायांकन, सम्पादन र संगीत संरचनामा महिला चलचित्रकर्मीले गतिलो भूमिका निर्वाह गर्न सक्छन्। तर यो जत्तिकै प्रभावकारी कदम अर्को पनि हुन सक्छ, हरेक चलचित्र निर्माण कम्पनीले निर्देशन विभागमा निर्देशकका सहायकका रूपमा महिला सहायक निर्देशक राख्ने पद्धति बनाउनु।

यसरी बनाएमा ती महिलाबाट निर्देशकले वा दृश्यांकनमा समन्विति वा सहभागिता सम्मानपूर्वक पाउन सक्छन्। भेषभूषा, केशविन्यास, साज सजावटलगायत रंग संयोजनमा समेत उल्लेखनीय सहभागिता पर्दामा हुन सक्छ। नेपाली चलचित्र बन्न थालेदेखि आजसम्मको परिवेशमा चेतन कार्कीले यो परम्परालाई थाले। तर पनि अरू निर्देशकले न्यून रूपमा पनि यसको पालना गरेको देखिन्न। निजी क्षेत्रका निर्माताले यस पद्धतिलाई गम्भीर रूपमा हेर्न वा सोच्न सकिन्छ।

विषय : ३
चलचित्रको लेखन, निर्देशन, निर्माण छोडेर तेस्रो अत्यन्त प्रभावकारी पक्ष हो, प्रचार। चलचित्र जुनसुकै विचार वा विषयमा बनाइए पनि यसलाई बाहिर प्रदर्शनमा ल्याउने बेलामा गरिने प्रचारले समाजमा शीघ्रतीशीघ्र प्रभाव पार्छ। त्यही प्रभावले समाजमा नयाँ शक्ति समीकरण बनाउँछ। सिनेमा, एउटा सम्मानित दुनियाँको वास्तविक छवि हो, सिनेमाले एउटा काल्पनिकी संसार त अवश्य बनाउँछ साथमा सिनेमा स्वयंमा वास्तविकता हो। यही वास्तविकतालाई सिनेमा रुचि राख्नेले पनि, नराख्नेले पनि आफ्नो अवधारणा बनाउन सक्छ।

जनस्थानमा जाने प्रचार, प्रसार एवं प्रवद्र्धन सामग्रीमा वामा–शक्ति भागी हुन सके। त्यस्ता सामग्रीमा पनि महिलाको गरिमा न घट्ने, समाजलाई कुत्सित नबनाउने सत्कार्य गर्न सकिन्छ। यसले जीवनको गौरव जोगाइराख्न सकिन्छ। पोस्टर, क्यासेटको ज्याकेट, टीभी वा पत्रपत्रिकाका निम्ति बन्ने प्रकाश्य सामग्री वा टिजरअपमा महिलाको सोचबाट नयाँ ढंगबाट न्यायपूर्ण काम हुन सक्छ।

विषय : ४
सिनेमा मनोरञ्जनको माध्यम भए पनि यो शिक्षाको जग पनि हो। तर, सिनेमा हेर्नुअघि नै जनसाधारणमा सिनेमा हेर्ने चेतना वा शिक्षा हुन जरुरी छ। सिनेमा के लागि बनाउनेभन्दा पनि केका लागि के हेर्ने भन्ने ज्ञान वा विवेक हुन जरुरी छ। सिनेमा महिलाका निम्ति के–के कारण शिक्षा हुन सक्छ ? दर्शकका रूपमा बुझ्न जरुरी छ। यसका लागि सिनेमालाई पाठ्यपुस्तकमा राख्न जरुरी छ। तर यो हाम्रो जनजीवन, भावभूमि र परिवेशमा आधारित हुन जरुरी छ।

यस खण्डलाई हामीले सन् १९७८ को युनेस्कोको मिडिया शिक्षा साधारण पाठ्यसामग्रीको प्रस्तावना हेर्ने हो भने स्पष्ट हुन सक्छ : ‘सिनेमा वा शिक्षा, एक खाद्य पदार्थ नभइकन यो एउटा मानसिक उपलब्धि हो। यो सबै ठाउँमा एउटै स्वादमा नजान सक्छ।’ युनेस्को यो प्रतिवेदन राम्रो भइकन पनि सकारात्मक भएन किनकि युनेस्कोको गतिविधि र सक्रियता पश्चिमी मुलुकको अनुभव र औद्योगिक राष्ट्रको उपलब्धिका आधारमा हुने हुनाले पूर्वीय मुलुकमा यसको ठीक उल्टो प्रभाव पर्न गयो।

सिनेमा–शिक्षा यसकारण असफल हुन पुग्यो। यसलाई वैज्ञानिक वा शिष्ट तरिकामा लाने हो भने यसबाट अझै महिला चलचित्रकर्मी लाभान्वित हुन सक्छन्। सिने–शिक्षा स्कूली माध्यमबाट नभइकन रोजेरियन पद्धतिमा जान सके सिनेमा सिधै महिलाको रुचिको विषय बन्न सक्छ। सिनेमा हेरेपछि त्यसमा अन्तरक्रिया वा छलफल गरेर निम्न विषयमा स्त्री विषयक खोजखनिज गर्न सकिन्छ :
सिनेमा हेर्ने, सिनेमामा के छ, के छैन सामूहिक छलफल गर्ने, हेरिएको सिनेमाको जनजीवनमा प्रभाव हेर्ने र त्यसको वस्तुपरक मूल्यांकन गरेर महिलालाई अभिप्रेरित गर्ने।

अन्त्यमा, प्रतिबद्धता जरुरी छ। चार विषयमा गरिएको यो छलफलले एउटा राम्रो निष्कर्ष दिन सक्छ, चलचित्रकर्मी महिला सशक्तीकरणका लागि। हामी आफ्नो छलफल र अन्तरक्रियामा उठेका कुरामा जिम्मेवार हुन जरुरी छ। हामी अरूलाई आफ्नो भू–यथार्थको व्याख्या गर्न लालायित नगरौं।

प्रक्रिया
- सिनेमा हुनुको यथार्थ हो तर यसमा नहुनुका सत्यता धेरै छन्। यसमा आममान्छे रुचि पैदा गर्न सक्ने क्षमता हुन जरुरी छ। त्यसका निम्ति विविध शैलीका नयाँ धारणा र नयाँ प्रविधिमा यो सन्निकट हुन जरुरी छ। 
- रुचि र रहरका आधारमा महिलावर्ग आकर्षित हुने क्षेत्रमा सिनेमाको प्रविष्टि हुन जरुरी छ। त्यो चाहे सुन्दरी प्रतियोगिता होस् वा अन्य सामाजिक संघसंस्था।
- श्रव्यदृश्य माध्यम विशेषत: टेलिभिजनबाट रूपसारमा ध्यानपूर्वक जान जरुरी छ।

प्रणालीगत रूपमा सिनेमा र समाजको सम्बन्धले केही अर्थ राख्छ। तर पनि यसलाई गुण र दोषका आधारमा मात्र हेरिने दृष्टिकोण फेरिनुपर्छ।

अपेक्षा
- हामीले यसबाट सिनेमाका अरू सम्भावनाका मार्ग प्रशस्त गर्न सक्छौं वा यसैकै कारण शक्तिमा आर्थिक रूपान्तरण हुन सक्छ।
- सिनेमाले धेरैको जीवन र गति बदल्न सक्छ। हामीलाई यो पनि थाहा छ कि सिनेमाका निम्ति हामीले बाटो बदल्न सक्यौं भने स्वाभावत: सिनेमा पनि बदल्न सक्छ। भनिन्छ, राइट लिभिङ एट राइट टाइम। त्यसैको प्रतीक्षामा नेपालीय सिनेमाले खोजेको परिवर्तन महिला चलचित्रकर्मीबाट भएमा दक्षिण एसियाली भूखण्डमा राम्रो सन्देश जान सक्छ।