विश्वका धेरै देशमा सहरी बाढीका घटना भएका छन्। उदाहरणका लागि सन् २००२ र २००९ का बीचमा, दक्षिण अफ्रिकाका धेरै सहरमा १७० बिलियन डलरको ठूलो आर्थिक क्षति भयो र १ सय ४० जनाको मृत्यु भयो। २०१२ मा चीनको बुहान, नान्जिङ र तियानजिनमा जल निकासी प्रणाली भारी वर्षाको सामना गर्न असफल भयो। सन् २०२१ मा हेनरी र इदा आँधीका कारण अमेरिकाको पूर्वी तटमा रहेका धेरै सहर डुबानमा परेका थिए। २०२३ मा बेइजिङ चीनको ठूलो बाढीले यसको यातायात प्रणालीमा क्षति पुर्यायो।
सहरी बाढीको बढ्दो घटनाहरूले स्थानीय पूर्वाधार, व्यवसाय र मानव जीवनमा ठूलो क्षति पुर्याउँछ, जसले भविष्यमा स्थानीय, राज्यस्तर र राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा महŒवपूर्ण प्रभाव पार्नेछ। आर्थिक हब भएकाले, सहरको गतिविधिमा कुनै पनि अवरोधले ठूलो आर्थिक नोक्सान निम्त्याउँछ। सडकहरू क्षतिग्रस्त हुन सक्ने हुँदा, मोबाइल फोन नेटवर्कहरू सञ्चालन गर्न नसक्ने हुन सक्छ। विद्युतीय झट्काबाट बच्न सुरक्षा सावधानीको रूपमा बिजुली लाइनहरू काट्न सकिन्छ। त्यस्ता घटनाहरू पछ्याउँदै, सहरका पूर्वाधारहरू पुनः प्रयोग गर्नुअघि पुनर्निर्माण वा मर्मत गर्नुपर्छ। थप रूपमा, बाढीको पानी घट्दै जाँदा, सहरहरूले हैजा र मलेरियाजस्ता सम्भावित रोगहरूको ठूलो घटनाको सामना गर्नुपर्ने हुन सक्छ। हाम्रा सहरमा सहरी विकासले वर्षाको पानीलाई जमिनमा पर्नबाट रोक्ने छाना, सडक, ड्राइभ–वे र पैदल मार्गहरू जस्ता कडा सतहहरू सिर्जना गर्छ। यसको मतलव प्राकृतिक रूपमा हुनेभन्दा बढी पानी प्रवाह हुन्छ। नेपालमा सहरी बाढीका कारण बहुआयामिक छन्। जसमा द्रुत सहरीकरण, अपर्याप्त सहरी योजना र पूर्वाधार, जलस्रोतको अतिक्रमण, अवरुद्ध ढल निकास प्रणाली, अनुचित फोहोरमैला व्यवस्थापन र जलवायु परिवर्तन समावेश छ।
भवनहरू र सडकहरूको ठोस सतह (जसलाई अभेद्य आवरण पनि भनिन्छ)ले वर्षाको पानीलाई जमिनमा छिर्नबाट रोक्छ, जसको परिणामस्वरूप बहाव हुन्छ। यस प्रकारको बाढी सहरी वातावरणमा धेरै हुने भएकाले यसलाई कहिलेकाहीँ सहरी बाढी पनि भनिन्छ। पछिल्लो समय देशका प्रमुख सहरमा ‘सहरी बाढी’को आवृत्ति र गम्भीरता बढेको छ। फलस्वरूप, सहरी बासिन्दाले पानी जम्ने र ट्राफिक जामजस्ता समस्याहरूको सामना गर्नु परेको छ। जसले उनीहरूको दैनिक जीवनमा क्षति र अवरोध सिर्जना गरेको छ। सहरी बाढीको बारम्बार र बढ्दो समस्या एक प्रणालीगत समस्या हो र यसको मूल कारण अन्य विषयलाई बहिष्कार गर्दै आर्थिक लाभलाई प्राथमिकता दिनु हो।
सहरी क्षेत्रहरू धेरै सघन जनसंख्या भएकाले महामारीको जोखिम उत्पन्न हुन्छ। तसर्थ, सहरी बाढीबाट उत्पन्न सामाजिक र आर्थिक क्षति ठूलो हुन सक्छ। सहरी बाढी भनेको ड्रेनेज सिस्टमको क्षमताभन्दा बढी वर्षाको कारणले घना जनसंख्या भएको क्षेत्रहरूमा जमिनको डुबान हो। सहरी बाढी ग्रामीण बाढीभन्दा फरक छ किनभने सहरीकरणले क्याचमेन्टको विकास गर्छ, जसले बाढीको तीव्रता बढाउँछ। फलस्वरूप, उच्च प्रवाहको कारण बाढी धेरै छिटो मिनेटभित्र आउँछ। नेपालमा सहरी बाढी आउनुका कारण अत्यधिक ओभरल्यान्डको बहाव, नदीको किनार, बाढी मैदान र नदीको किनारमा अतिक्रमण, जमिनको पानी शोषण गर्न सिमसार क्षेत्रहरूको बढ्दो असक्षमता, आदिलाई बुझ्न सकिन्छ। नालीको अनुचित व्यवस्था र भारी वर्षाको पानीको कमजोर व्यवस्थापन आदि सहरी बाढीको कारण हुन्।
सहरी बाढी बढ्नुका कारण : मौसम परिवर्तनले अप्रत्याशित मौसमी ढाँचाहरू निम्त्याउँछ। तीव्र वर्षा, तातो लहर र चक्रवातहरू निम्त्याउँछ। अनियोजित सहरी विकासले प्राकृतिक स्रोतहरूमा अनियोजित र गैरकानुनी गतिविधिको द्रुत विस्तारले सहरहरूलाई असुरक्षित बनाउँछ। अनियोजित सहरीकरण र जनसंख्या वृद्धिसँगै निर्माण गतिविधि विशेषगरी तल्लो क्षेत्रमा बढेको छ र यसले जलस्रोतहरू गुमाएको छ। मानव अतिक्रमणले पक्की संरचना निर्माण सहरी बाढीको कारण हो।
सहर कंक्रिट संरचना (पक्की फुटपाथ, सडक र बस्तीमार्फत)मा बढ्दै जाँदा, वर्षाको पानीको घुसपैठ कम भएको छ, जसले अत्यधिक आँधी पानीको बहावमा वृद्धि भएको छ। अपर्याप्त बाढी व्यवस्थापनको सन्दर्भमा धेरै सहरमा उचित बाढी नियन्त्रण प्रणाली छैन। उदाहरणका लागि, पानी जम्ने समस्या सहरी नेपालमा प्रायः देखिन्छ, जसले नगरपालिकाको तयारीको कमीलाई उजागर गर्छ। फोहोर व्यवस्थापनका समस्या उत्तिकै छ। ‘ड्रेनेज सिस्टम’मा ठोस फोहोरको अनुचित व्यवस्थापनका कारण बाढीको समस्या अझ बढेको छ।
अगाडिको बाटो : सहरी जलस्रोत र भू–उपयोगसँग सम्बन्धित बाढी जोखिम र क्याचमेन्टहरू बुझ्न सबै सहरमा अध्ययनहरू सञ्चालन गरिनु पर्छ। ताल र नदी व्यवस्थापन योजना परिभाषित गरी तिनको संरक्षण र अतिक्रमणबाट मुक्तिमा स्थानीय नागरिकलाई संलग्न गराउनु पर्छ। भौगोलिक सूचना प्रणाली स्थानीय जल तहहरू ट्याग गर्न, अतिक्रमण निगरानी र मौसम बुझ्न प्रयोग गर्नुपर्छ।
मौसम परिवर्तनको ढाँचामा वास्तविक समय अद्यावधिकहरूका लागि डप्लर राडारसहित थप प्रारम्भिक चेतावनी प्रणालीहरूमा लगानी गर्नुपर्छ। सिमुलेसनहरू बाढी प्रभावित क्षेत्रहरू वा बाढी ‘हटस्पटहरू’का लागि सञ्चालन गरिनुपर्छ। विशेषगरी जब वर्षा ढाँचा परिवर्तन हुँदैछ। बाढी सम्बन्धित प्रकोपको अवस्थामा तत्काल राहत प्रदान गर्न सहरव्यापी डाटाबेसमा लगानी गर्नुपर्छ।
ड्रेनेज र वर्षाको पानी सञ्जालहरू पुनरुत्थान र विद्यमान पाइपलाइनहरू (बहिने वा वर्षाको पानी)को सर्वेक्षण गरी जल जम्ने क्षेत्रहरू पहिचान गरिनुपर्छ। सहरी खानेपानी व्यवस्थापनमा संलग्न तह र संस्थाबीचको समन्वयमा सुधार गर्नुपर्छ। सिमसार तथा जलस्रोत संरक्षणका बारेमा जनचेतना फैलाउनुपर्छ। स्पष्ट सहरी खानेपानी नीति बनाउनुपर्छ। सहरी खानेपानी व्यवस्थापनमा नागरिकको सहभागितालाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ। सहरी र ग्रामीण दुवै क्षेत्रमा परम्परागत स्थानीय जलस्रोतहरूको संरक्षण र पुनरुत्थानमा नयाँ जोड दिन आवश्यक छ।
समाधान : नेपालले आफ्ना सहरहरूको अत्यधिक घनत्वलाई नजिकबाट जाँच्नुपर्छ। आर्थिक, वातावरणीय र सामाजिक दिगोपनाको आधारमा जनसांख्यिकीय घनत्वलाई स्वीकार्य सीमाभन्दा बाहिर रोक्ने राष्ट्रिय नीति बनाउनु पर्छ। साथै, बसाइँसराइ र ठूला सहरहरूमा पर्ने बोझलाई कम गर्न स–साना सहरमा लगानी र विकासका लागि ठूला कार्यक्रम सञ्चालन गर्नुपर्ने हुन्छ। यसले अन्य सहरको विकासमा स्थायी गति दिनेछ। नागरिकहरूमा विपद् जोखिम न्यूनीकरण गर्ने व्यवहारको विकास गर्न पनि पहल गर्नुपर्छ। राज्यले विपद् जोखिम न्यूनीकरण र व्यवस्थापनका लागि ठूलो स्तरको शिक्षा कार्यक्रम सञ्चालन गर्न आवश्यक छ।
योजनाबद्ध सहरी विकास, सहरी क्षेत्रहरूमा हरित कभर र हरित क्षेत्र वृद्धि, भारी वर्षाको पानी निकास प्रणालीमा सुधार आदि केही रोकथाम उपाय छन्। केही संस्थागत तयारी– जनस्वास्थ्य प्रशिक्षण कार्यकर्ता, खोप र औषधिको उपलब्धता सुनिश्चित गर्ने र रोकथामका लागि मनसुन पूर्वतयारी गर्ने, नागरिकलाई रोकथामसम्बन्धी तालिम दिने लगायतका विगतका घटनाबाट सिकेर उपयुक्त सुरक्षा उपायहरू अवलम्बन गर्ने, निजी क्षेत्रलाई यससँग जोडेर सकारात्मक परिवर्तन ल्याउने प्रयास भइरहेछ। जनताको मानसिकतामा, सहरी जनताको रहनसहन र जीवनशैलीमा सुधारसम्बन्धी मापदण्ड अपनाउने आदि। यस समस्यालाई प्रभावकारी रूपमा समाधान गर्न तत्काल पहल आवश्यक छ।
स्थानीय तहहरूमा प्रायः विपद्को स्थितिलाई कुशलतापूर्वक व्यवस्थापन गर्न पर्याप्त तालिम, स्रोत र सुविधाको अभाव हुन्छ। विपद् न्यूनीकरणको जिम्मेवारी मुख्यतया जिल्ला प्रशासनमा छाडिएको छ। जसले बलियो स्थानीय स्तरको प्रतिक्रिया क्षमताको आवश्यकतालाई उजागर गर्छ। सहरी बाढीको चुनौतीलाई सफलतापूर्वक सम्बोधन गर्न केन्द्र, प्रदेश र स्थानीय सरकारका साथै नागरिकको सक्रिय सहभागिता रहेको सहकार्यात्मक दृष्टिकोण अपनाउनु आवश्यक छ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
