हिउँले ढाकिएका हिमालय पर्वतको काखमा अवस्थित छ, ऐतिहासिक र सांस्कृतिक धरोहर काठमाडौं उपत्यका। जुन नेपालको प्रमुख आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक केन्द्रको रूपमा चिनिन्छ। विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत उपत्यकाका विभिन्न स्थानले त यसको ऐतिहासिक महŒवलाई अझ उजागर गर्छन्। तीन दशक अघिसम्म काठमाडौं उपत्यका एक शान्त र स्वच्छ ठाउँ थियो, जहाँ प्रकृति र मानव जीवन सन्तुलनमा थिए। तर, यो शान्ति र सौन्दर्यलाई आधुनिक विकास र सहरीकरणको तीव्र गतिले चुनौती दिएको छ।
गत तीन दशकमा काठमाडौं उपत्यकाले तीव्र विकास र सहरीकरणको सामना गरेको छ। सन् १९९० को दशकमा करिब १५ लाख जनसंख्या रहेको उपत्यकामा आज ३० लाखभन्दा बढी मानिस बसोबास गर्छन्। जनसंख्या वृद्धिको साथै उपत्यकाको भौतिक पूर्वाधार र यातायात क्षेत्रमा पनि ठूलो परिवर्तन आएको छ। यी परिवर्तनले काठमाडौंको पर्यावरणीय सन्तुलनलाई गम्भीर चुनौती दिएको छ, विशेष गरेर कार्बन उत्सर्जनको वृद्धिमा।
काठमाडौं उपत्यकाको परिदृश्यमा भएको परिवर्तन : तीन दशकअघिको काठमाडौं उपत्यका शान्त र हरियालीले भरिएको थियो। साइकल, रिक्सा र सार्वजनिक बसहरू मुख्य यातायात साधन थिए, जसले गर्दा हावा सफा थियो र वातावरण स्वस्थ थियो। त्यतिबेला सवारीसाधनको संख्या सीमित थियो, जसकारण वायु प्रदूषण न्यून थियो। तर, समयसँगै उपत्यकामा जनसंख्या र आर्थिक गतिविधि बढ्दै गयो। ९० को दशकमा उपत्यकामा करिब ५० हजार सवारीसाधन थिए। यस संख्यामा तीव्र वृद्धि भएर आज १३ लाखभन्दा बढी सवारीसाधन पुगेका छन्। मोटरसाइकल, कार, बस र ट्रकहरूको संख्यामा उल्लेख्य वृद्धि भएको छ, जसले वायु प्रदूषण र कार्बन उत्सर्जनमा ठूलो योगदान पुर्याएको छ।
कार्बन उत्सर्जनको वृद्धि र यसको परिणामहरू :
यातायात क्षेत्रबाट कार्बनडाइअक्साइड (सीओटू) उत्सर्जनमा चिन्ताजनक वृद्धि भएको छ। १९९० मा यातायात क्षेत्रबाट वार्षिक रूपमा करिब दुई लाख मेट्रिकटन सीओटू उत्सर्जन हुन्थ्यो भने आज यो संख्या २० लाख मेट्रिकटनभन्दा बढी पुगेको छ। यी उत्सर्जनहरूले उपत्यकाको वायुको गुणस्तरलाई बिगार्दै जान्छन्, जसले यहाँका बासिन्दाको स्वास्थ्यमा गम्भीर असर पुर्याउँछ। वायुमण्डलको सूक्ष्म कण पीएम २.५ स्तरहरू विश्व स्वास्थ्य संगठनको सुरक्षित सीमाभन्दा धेरै गुणा बढी छ, जसले काठमाडौं विश्वका सबैभन्दा प्रदूषित सहरहरूको सूचीमा पर्छ।
पर्यावरणीय र सार्वजनिक स्वास्थ्यमा प्रभाव : कार्बन उत्सर्जनको वृद्धिले ठुलो सार्वजनिक स्वास्थ्य समस्याहरू निम्त्याएको छ। श्वासप्रश्वाससम्बन्धी रोगहरू, हृदयसम्बन्धी समस्याहरू र अन्य प्रदूषणसम्बन्धी स्वास्थ्य समस्याहरू बढी मात्रामा देखिएका छन्। अध्ययनहरूले देखाउँछन् कि काठमाडौं उपत्यकामा वायु प्रदूषणले प्रत्येक वर्ष हजारौंको अकाल मृत्युको कारण बनेको छ। यसका साथै, वायु प्रदूषणले पर्यावरणीय विविधता र प्राकृतिक स्रोतहरूमा पनि गम्भीर असर पुर्याउँछ।
उत्सर्जन कम गर्ने प्रयास र चुनौतीहरू : यी चुनौतीहरूको सामना गर्न, सरकार र विभिन्न गैरसरकारी संस्थाहरूले उत्सर्जन कम गर्न प्रयासहरू सुरु गरेका छन्। विद्युतीय सवारीसाधन (ईभीज)को प्रवद्र्धन सकारात्मक कदम हो, जसको खरिदमा प्रोत्साहन र चार्जिङ स्टेसनहरूको स्थापना गरिएको छ। यद्यपि, तिनलाई अपनाउने दर अझै ढिलो छ, उच्च लागत र अपर्याप्त पूर्वाधारका कारण। सार्वजनिक यातायात सुधार पनि भइरहेको छ, बस नेटवर्कको विस्तार र आधुनिकीकरणका परियोजनाहरू र मेट्रो रेल प्रणालीको अधयन सुरुआत गरिँदैछ। तर, यी परियोजनाहरू ढिलाइ र आर्थिक लगानी चुनौतीहरूको सामना गरिरहेका छन्, जसले उत्सर्जन घटाउनको सम्भावित प्रभावलाई ढिलो बनाउँछ।
भविष्यका लागि दिगो समाधानहरू : काठमाडौं उपत्यकामा सहरी यातायातबाट कार्बन उत्सर्जनको सम्बोधन गर्न बहुआयामिक दृष्टिकोण आवश्यक छ। सार्वजनिक यातायात पूर्वाधारलाई सुधार्न, ईभीको प्रयोगलाई प्रवद्र्धन गर्न, कडा उत्सर्जन मापदण्ड लागू गर्न, र गैरमोटरयुक्त यातायात जस्तै साइकल र पैदल यात्रा प्रोत्साहन गर्न महŒवपूर्ण छ। यसबाहेक सहरी योजना हरियाली क्षेत्रहरू र पैदलयात्री मैत्री क्षेत्र आदिलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ जसले सवारीसाधनमा निर्भरता कम गर्न सक्छ। प्रदूषणको स्वास्थ्य र पर्यावरणीय प्रभावबारे जनचेतना अभियानहरूले पनि बासिन्दामा व्यवहार परिवर्तन गर्न महŒवपूर्ण भूमिका खेल्छ।
निष्कर्ष : काठमाडौं उपत्यका समृद्ध ऐतिहासिक सम्पदा र आधुनिक सहरीकरणको मागबीच सन्तुलन मिलाउँदै एक महŒवपूर्ण मोडमा उभिएको छ। गत ३० वर्षमा यातायात क्षेत्रबाट भएको कार्बन उत्सर्जनमा उल्लेखनीय वृद्धिले दिगो समाधानहरूको तात्कालिक आवश्यकता स्पष्ट रूपमा देखाएको छ। सहरी यातायात व्यवस्थापनमा नवीन र वातावरणमैत्री रणनीतिहरू अपनाउनाले उपत्यकाको वायु गुणस्तर सुधार्न, स्वास्थ्य जोखिमहरू कम गर्न र जलवायु परिवर्तनको प्रभावलाई नियन्त्रण गर्न मद्दत पुर्याउन सक्छ।
विद्युतीय सवारीसाधनहरूको प्रवद्र्धन, सार्वजनिक यातायातको सुधार र पैदलयात्री र साइकलमैत्री पूर्वाधारको विकासजस्ता उपायले वातावरणीय सन्तुलन कायम राख्न महŒवपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। यी कदमहरूले न केवल कार्बन उत्सर्जन कम गर्न सहयोग गर्छन् तर उपत्यकाको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक धरोहरलाई सुरक्षित राख्न पनि मद्दत पुर्याउँछन्। यसैले, काठमाडौं उपत्यकाले दिगो विकास र वातावरण संरक्षणको मार्गमा अग्रसर हुनुपर्छ, ताकि भावी पुस्ताका लागि स्वच्छ, स्वस्थ र सांस्कृतिक रूपमा धनी वातावरण सुनिश्चित गर्न सकियोस्। उपत्यकाको विशिष्ट आकर्षण र ऐतिहासिक महŒवलाई जोगाइराख्न नवीनतम प्रविधि र रणनीतिहरूको सन्तुलित प्रयोग अपरिहार्य छ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
