संस्कृत भाषा प्राचीन ज्ञान र सभ्यताको प्रतीक हो। यसको उत्पत्ति करिब ३५०० वर्षभन्दा बढी पुरानो मानिन्छ। यसलाई हिन्दू, बौद्ध र जैन धर्मका धार्मिक ग्रन्थहरू लेख्न प्रयोग गरिएको छ। संस्कृत भाषा साहित्य, दर्शन, विज्ञान, चिकित्सा, गणित, खगोलशास्त्र जस्ता अनेकौं विद्यामा व्यापक रूपमा प्रयोग भएको छ।
संस्कृतलाई देववाणी पनि भनिन्छ, जसको अर्थ देवताको भाषा हो। यो भाषा अत्यन्त समृद्ध छ, जसले प्राचीन साहित्य, विज्ञान, दर्शन, र कलाहरूमा विशेष योगदान दिएको छ। संस्कृत शब्दको अर्थ हुन्छ ‘परिष्कृत’ वा ‘सुसंस्कार गरिएको’, जसले यस भाषाको उच्चस्तरीय संरचना र व्याकरणिक परिष्कृततालाई जनाउँछ। वैदिक संस्कृतको विकास करिब १५०० देखि ५०० ईसापूर्वको अवधिमा भएको थियो। यो समयलाई वैदिक काल भनिन्छ, जसमा चार प्रमुख वेदहरूको रचना भएको थियो : ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, र अथर्ववेद।
वेदहरूमा धार्मिक मन्त्र, प्रार्थना र अनुष्ठानहरूको विवरण पाइन्छ, जसले वैदिक संस्कृतको धार्मिक र सांस्कृतिक महत्वलाई उजागर गर्छ। वैदिक संस्कृतपछि शास्त्रीय संस्कृतको विकास भयो, जसले महाभारत, रामायण, उपनिषद्, पुराणहरू र विभिन्न शास्त्रीय ग्रन्थहरूमा स्थान पायो। पाणिनीको ‘अष्टाध्यायी’ नामक व्याकरण ग्रन्थले संस्कृत भाषालाई संरचनात्मक रूपले परिष्कृत बनायो। कालिदासका नाटकहरू, वाणभट्टका उपन्यासहरू, भासका नाटकहरू र जयदेवको ‘गीतगोविन्द’ जस्ता कृतिले संस्कृत साहित्यलाई अद्वितीय उचाइमा पुर्याए। यसैगरी, आर्यभट्ट र भास्कराचार्य जस्ता गणितज्ञहरूले पनि संस्कृत भाषामा आफ्नो योगदान दिए, जसले विज्ञान र गणितका क्षेत्रमा महत्वपूर्ण प्रभाव पारेका छन्।
संस्कृत भाषा केवल धार्मिक ग्रन्थहरूमा सीमित नरही, ज्ञान–विज्ञान, दर्शन र साहित्यमा पनि उच्च स्थानमा छ। अहिलेको युगमा, प्रविधिको तीव्र विकाससँगै संस्कृत भाषाको उपयोग विभिन्न क्षेत्रमा गर्न सकिने सम्भावना उभिइरहेछन्। विशेषगरी, मेसिन लर्निङ, कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) र हालको प्रविधिमा यसको प्रयोग अत्यन्तै प्रभावकारी देखिएको छ।
विश्वविद्यालयमा संस्कृत भाषाको अध्ययन : संस्कृत भाषाको महत्वलाई पुनःस्थापित गर्न धेरै विश्वविद्यालयले यसलाई पाठ्यक्रममा समावेश गरिरहेका छन्। संसारभरका शैक्षिक संस्थाहरूमा संस्कृत भाषाको अध्ययन र अनुसन्धानको प्रवृत्ति बढ्दो छ। उदाहरणका लागि, भारतका प्रमुख विश्वविद्यालय जस्तै जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, दिल्ली विश्वविद्यालय, र बनारस हिन्दू विश्वविद्यालयमा संस्कृतको स्नातक, स्नातकोत्तर र पीएचडी कार्यक्रम उपलब्ध छन्। यसका अतिरिक्त, विदेशी विश्वविद्यालयहरू जस्तै हार्वर्ड विश्वविद्यालय, क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालय, बर्कले, र केम्ब्रिज विश्वविद्यालयमा पनि संस्कृत भाषाको अध्ययन र अनुसन्धानका लागि विशेष विभागहरू छन्।
युनेस्कोको रिपोर्टअनुसार, विश्वभरमा दुई सयभन्दा बढी विश्वविद्यालयमा संस्कृत भाषाको अध्ययन गराइन्छ। यसमा ५ हजारभन्दा बढी विद्यार्थी प्रतिवर्ष संस्कृतमा स्नातक र स्नातकोत्तर अध्ययन गर्छन्। संस्कृत भाषाको संरचना, व्याकरण र साहित्यिक सम्पदाका कारण यो भाषा केवल धार्मिक र सांस्कृतिक अध्ययनका लागि मात्र होइन, कम्प्युटेसनल भाषाविज्ञान र कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) जस्ता आधुनिक क्षेत्रहरूमा पनि उपयोगी साबित भएको छ। विश्वविद्यालयमा संस्कृत भाषाको समावेशले शैक्षिक स्तरलाई उचाइमा पुर्याउन र विद्यार्थीहरूको सर्वांगीण विकासमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ।
नेपालले संस्कृत भाषाको संरक्षण र प्रवद्र्धनमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने देखिन्छ। नेपालमा संस्कृत भाषाको अध्ययन र अनुसन्धानका लागि विश्वविद्यालयहरू र संस्थाहरू अझ बढी क्रियाशील हुन जरुरी छ। नेपालले प्रविधिको क्षेत्रमा पनि संस्कृत भाषाको उपयोगका सम्भावनाहरूको खोजी गर्न सक्छ। नेपाली विश्वविद्यालयहरूले संस्कृत भाषा र प्रविधिको समायोजनका लागि अनुसन्धान केन्द्रहरूको स्थापना गर्न सक्छन्। यसले नेपाललाई आधुनिक प्रविधिको क्षेत्रमा नयाँ आयाम थप्न मद्दत पुर्याउने छ।
मेसिन लर्निङ र एआई उपकरणहरूमा संस्कृत भाषाको प्रयोग ः संस्कृत भाषालाई प्राचीनकालदेखि नै विज्ञान, दर्शन र साहित्यमा विशेष स्थान प्राप्त छ, आजकल मेसिन लर्निङ र कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) जस्ता अत्याधुनिक प्रविधिमा पनि यसको प्रयोग बढिरहेछ। संस्कृत भाषाको संरचना अत्यन्तै परिष्कृत र नियमबद्ध भएकाले यसलाई कम्प्युटेसनल प्रक्रियाहरूमा समाहित गर्न सजिलो हुन्छ। यसको स्पष्ट व्याकरण र शब्दकोशका कारण, मेसिन लर्निङका एल्गोरिदमहरूलाई संस्कृत भाषा सिक्न र विश्लेषण गर्न मद्दत पुग्छ।
वर्तमान समयमा संस्कृत भाषालाई मेसिन लर्निङ मोडेलहरूमा प्रयोग गरेर विभिन्न अनुप्रयोग विकास भइरहेका छन्। उदाहरणका लागि, प्राचीन संस्कृत ग्रन्थहरूको डिजिटाइजेसन र अनुवादमा एआईको प्रयोगले अनुसन्धानकर्ताहरूलाई धेरै फाइदा पुर्याएको छ। एआई उपकरणहरूले संस्कृत श्लोकहरूको सही उच्चारण, व्याकरणिक विश्लेषण र अनुवादमा सहयोग पुर्याउँछन्। यसले विश्वभरका संस्कृतप्रेमीलाई सजिलैसँग अध्ययन गर्न र बुझ्न सहायता पुर्याउँछ।
संस्कृत भाषाको संरचना विश्लेषण गर्न मेसिन लर्निङ मोडेलहरूलाई प्रशिक्षण दिएर, वैज्ञानिकहरूले भाषा संरचना, व्याकरणिक नियम र शब्दको अर्थमा गहिरो अध्ययन गर्न सक्षम भएका छन्। साथै, एआईले संस्कृत भाषाका पाण्डुलिपिहरूको संरक्षण र पुनर्निर्माणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ। यसरी, मेसिन लर्निङ र एआई उपकरणहरूमा संस्कृत भाषाको प्रयोगले भविष्यमा पनि यस भाषालाई जीवित र सजीव राख्न मद्दत पुर्याउँछ।
निष्कर्ष : संस्कृत भाषा हाम्रो प्राचीन ज्ञान र सभ्यताको प्रतीक हो। यसलाई सम्मान र संरक्षण गर्नु हाम्रो कर्तव्य हो, जसले वैदिक कालदेखि शास्त्रीय कालसम्म धार्मिक, साहित्यिक र वैज्ञानिक क्षेत्रमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याएको छ। यसको संरचनात्मक परिष्कृतता र व्याकरणिक स्पष्टताका कारण, आधुनिक प्रविधिहरूमा पनि यसको प्रयोगका सम्भावना प्रशस्त छन्। विश्वविद्यालयहरूले संस्कृत भाषाको अध्ययन र अनुसन्धानलाई प्रवद्र्धन गरेर यसको महत्व पुनःस्थापित गर्ने प्रयास गरिरहेका छन्।
विशेषगरी, मेसिन लर्निङ र एआई जस्ता क्षेत्रमा संस्कृत भाषाको प्रयोगले यसको अनुप्रयोग दायरा फराकिलो पारेको छ। नेपाल लगायतका देशले संस्कृत भाषा र प्रविधिको समायोजनका लागि अनुसन्धान केन्द्रहरूको स्थापना गरी आधुनिक प्रविधिको क्षेत्रमा नयाँ आयाम थप्न सकिन्छ। यसरी, संस्कृत भाषाको संरक्षण र प्रवद्र्धनले भविष्यमा यस भाषालाई जीवित र सजीव राख्न मद्दत पुर्याउँछ।
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
