डेंगु संक्रमणको चुनौती

मुलुकमा डेंगु संक्रमण बढ्दै गएको छ। डेंगुले अन्य भाइरल संक्रमणको तुलनामा धेरै रोग र मृत्युसमेत निम्त्याउँछ। संसारमा प्रत्येक वर्ष कम्तीमा २० मिलियन संक्रमणहरू छन्। डेंगु हेमोरेजिक ज्वरो र डेंगु शक सिन्ड्रोमका मात्रै लाखौं केसहरू छन्। हालैका वर्षहरूमा, डेंगुको भौगोलिक दायरा विस्तार भएको छ। र डेंगु हेमोरेजिक ज्वरो र डेंगु सक सिन्ड्रोम नयाँ क्षेत्रमा देखा परेको छ । फलस्वरूप डेंगु संक्रमणका घटनाहरू बढ्दै गएका छन्।

संक्रमण नियन्त्रणका लागि डेंगु फैलाउने लामखुट्टे भेक्टर नियन्त्रण गर्र्नुपर्छ। फ्लेभिभाइरसहरूको डेंगु समूह अद्वितीय छ। किनभने यसमा चार विभिन्न सेरोटाइपहरू समावेश छन्। जसमा बढ्दो गम्भीरतासँगै क्रमिक संक्रमणहरू निम्त्याउने क्षमता हुन्छ। त्यसकारण, यो तर्क गरिन्छ कि कुनै पनि खोपले सबै चार सेरोटाइपहरूमा बलियो प्रतिरोधात्मक क्षमता उत्पन्न गर्नुपर्छ। डेंगु रोगका बारेमा जनचेतना द्रुत गतिमा बढिरहेको छ। यद्यपि, खोपको विकासले दीर्घकालीन रूपमा थप आशा प्रदान गर्दछ।

डेंगुको बढ्दो संक्रमण अहिले विश्वव्यापी एक गम्भीर जनस्वास्थ्य चिन्ताको विषय बनेको छ। हालसम्म डेंगुको भौगोलिक वितरण एक सयभन्दा बढी देशमा पुगेको छ। विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लूएचओ) ले साढे दुई अर्बभन्दा बढी मानिस डेंगुको संक्रमणको जोखिममा रहेको अनुमान गरेको छ। डेंगु लामखुट्टेबाट सर्ने भाइरल रोग हो। जुन प्रायः उष्णकटिबन्धीय वा उपोष्ण कटिबन्धीय क्षेत्रहरूमा रिपोर्ट गरिन्छ। नेपालको सन्दर्भमा, भेक्टर (एडिस जिप्टाई र एडिसिलबोपिक्टस) को विस्तार र प्रभावित क्षेत्रका मानिसहरूको आवतजावतलाई मुख्य मानिन्छ। प्रायः भारतबाट आयात गरिएका केसहरूका कारण पछिल्ला वर्षहरूमा डेंगुको प्रकोप तीव्र रूपमा बढेको छ।

डेंगु मुख्यतया पोथी एडिस जिप्टाई लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्छ। लामखुट्टेहरू प्रकृतिमा अत्यधिक मानवीय हुन्छन्। र, अन्य जनावरहरूको तुलनामा मानिसहरूप्रति बढी आकर्षित हुन्छन्। यस विशिष्ट लामखुट्टेको टोक्ने व्यवहार छोटो र बारम्बार हुन्छ। यो घरभित्र आराम गर्न रुचाउँछ। यो जातको लामखुट्टे सामान्यतया दिन मा टोक्छ। यसको काट्ने अधिकतम समय बिहान र साँझ अघि हो। एडिस एजेप्टी लामखुट्टेको छातीको भागमा एक विशिष्ट चाप हुन्छ। यसको शरीर र पखेटाबाहेक अन्य भागहरूमा सेतो धारहरू र दागहरू हुन्छन्। एक पटक संक्रमित भएपछि, मानिसहरू भाइरसको मुख्यवाहक हुन्छ। जसले असंक्रमित लामखुट्टेहरूको लागि भाइरसको स्रोतको रूपमा काम गर्दछ। इन्क्युवेसन अवधि ३ देखि १४ दिनसम्म फरक हुन्छ।

डेंगु भाइरल संक्रमणपछि सामान्यतया ज्वरो र फ्लुजस्ता लक्षणहरू देखा पर्दछ। डेंगु संक्रमणलाई मुख्यतया दुई प्रकारमा वर्गीकरण गरिएको छ। डेंगु ज्वरो र डेंगु हेमोरेजिक ज्वरो। संक्रमण भएको दुईदेखि सात दिन पछि रोग सुरु हुन्छ। डेंगु ज्वरोका सबैभन्दा सामान्य लक्षणहरूमा उच्च ज्वरो आउँछ। १०२ देखि १०५ डिग्री फरेन हाइटसम्म ज्वरो आउँछ। टाउको दुख्ने, आँखा पछाडि दुख्ने, मांसपेशी, जोर्नी दुख्ने हुन्छ। भोक नलाग्ने, वाकवाकी र बान्ता हुने, पेट दुख्नेलगायतका लक्षणहरू देखिन्छन्।

डेंगु भाइरल संक्रमणको गम्भीर रूप हो। डेंगु संक्रमणको इतिहास भएका व्यक्तिहरूलाई डेंगुको गम्भीर प्रकारको विकास हुने जोखिम हुन्छ। शिशु र गर्भवती महिलालाई डेंगु हेमोरेजिक ज्वरोको उच्च जोखिम हुन्छ। डेंगु हेमोरेजिक ज्वरोको लक्षण सामान्यतया संक्रमण भएको २४ देखि ४८ घण्टाभित्र सुरु हुन्छ। सेतो रक्त कोषिका र प्लेटलेटहरूमा उल्लेखनीय कमीले प्लाज्मा चुहावट निम्त्याउँछ। रक्तस्राव अवस्थामा प्लेटलेट्स कम हुँदा आन्तरिक रक्तस्राव हुन्छ । पेट रगत बग्ने, पिसाबमा रगत, दिसा र बान्ता, नाक र गिजाबाट रगत बग्ने हुन्छ। डेंगुको गम्भीर प्रकारमा, हेपाटाइटिस, इन्सेफलाइटिस वा मायोकार्डाइटिस हुन सक्छ। शरीरका अंगमा क्षति हुन सक्छ।

निदानको लगि समयमै परीक्षण गर्नुपर्छ। समयमै परीक्षण गरेर डेंगुबाट हुने मृत्युदरलाई लगभग शून्यमा घटाउन सकिन्छ। सही निदान, शीघ्र प्रयोगशाला मूल्यांकन र पुष्टि भएमा उपचार गराउनुपर्छ। परीक्षणहरू जस्तै पूर्ण रक्तकोषिका गणना, भाइरल न्युक्लिक एसिड पत्ता लगाउने, भाइरल एन्टिजेन्स र एन्टिबडीहरूको पहिचानले डेंगु संक्रमणको निदानमा मद्दत गर्न सक्छ।

रोकथाम र नियन्त्रणको लागि प्रारम्भिक केस पत्ता लगाउनु पर्छ। र गम्भीर केसहरूको उचित व्यवस्थापन, प्रारम्भिक केसहरू पहिचान गर्न र डेंगुको प्रकोपलाई प्रभावकारी रूपमा व्यवस्थापन गर्नु आवश्यक हुन्छ। स्वास्थ्य सेवाहरूलाई पुनस्र्थापित गरेर डेंगु मृत्युदर घटाउन सकिन्छ। डेंगु भेक्टरको नियन्त्रण गर्नु जरुरी छ। कन्टेनरहरू हटाउनु पर्छ। लामखुट्टेहरूको जलीय चरणहरू मार्नको लागि स्थिर पानीको सतहमा कीटनाशकहरू छर्कन सकिन्छ। सुरक्षित, प्रभावकारी र लागत प्रभावकारी खोपको उपलब्धताले डेंगु रोकथामको अवधारणामा ठूलो परिवर्तन ल्याउनेछ। क्लिनिकल परीक्षणका विभिन्न चरणहरूबाट गुज्रिरहेका भ्याक्सिनहरू निकट भविष्यमा जनताका लागि उपलब्ध हुन सक्छन्।

डेंगु भाइरसहरूको असाधारण आनुवंशिक विविधताले प्रकोप वृद्धिमा योगदान पु‍¥याएको छ। डेंगु भाइरसका चार प्रकारका हुन्छन्। र अनुसन्धानले भाइरसको प्रकारमा परिवर्तनसँगै डेंगुको जटिलता बढ्ने देखाएको छ। यदि तपाईं पहिलो पटक संक्रमित हुनुहुन्छ भने, तपाईंको शरीरले सुरक्षात्मक एन्टिबडीहरू उत्पादन गर्नेछ। जसले तपाईंलाई पुनः संक्रमित हुने सम्भावना कम गर्दछ। यद्यपि, पछि अन्य प्रकारहरूबाट संक्रमित हुन पुगेमा पहिलेको तुलनामा धेरै जटिल हुन सक्छ। जसको गम्भीरता थप संक्रमणहरूसँग मात्र बढ्नेछ। पहिलो पटक डेंगुको सम्पर्कमा आएका करिब ७५ प्रतिशत मानिसमा कुनै लक्षण नदेखिनु पनि ठूलो चिन्ताको विषय हो। डेंगु फैलाउन उत्प्रेरकको रूपमा काम गर्ने कारकहरूमा अव्यवस्थित सहरीकरण हो। अव्यवस्थित सहरीकरणमा लामखुट्टेको बासस्थान बनाउँछ। यस वर्ष पनि मुलुकका ७६ जिल्लामा डेंगुको संक्रमण पुष्टि भइसकेको स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले पुष्टि गरिसकेको छ। मुलुकका सबै जिल्ला डेंगु फैलाउन अनुकूल छ। पछिल्लो समय अव्यवस्थित सहरीकरण र बाढी, डुबानले पनि संक्रमण फैलाउन थप योगदान गरेको छ।

अन्त्यमा, डेंगुको चुनौती झन्झन् बढ्दै गएको छ। रोगको गम्भीरता र प्रकोप वातावरणमा फैलिएको भाइरसको प्रकारमा निर्भर गर्दछ। तसर्थ, वर्षभरि डेंगु भाइरसमा हुने परिवर्तनहरू ट्र्याक गर्न प्रणालीको आवश्यकता छ। अहिले यो मुद्दा प्रायः बेवास्ता गरे झैं देखिएको छ। हालसम्म सरकारले लामखुट्टे नियन्त्रणमा समुदायलाई संलग्न गराउन धेरै पहल गरेको छैन। यसतर्फ समीक्षा गरी बेलैमा योजना बनाई रणनीतिक किसिमले कार्यान्वयन नगर्ने हो भने भविष्यमा डेंगु जनस्वास्थ्यको गम्भीर समस्याको रूपमा देखा पर्नेछ।