सत्ताले कोल्ट्याएको मधेस

तराई–मधेस नेपालको एक महत्त्वपूर्ण भौगोलिक क्षेत्र हो । जो समथर मैदानमा पर्छ । यहाँको जनसंख्या पनि उत्तिकै बाक्लो छ । यहाँ विभिन्न धर्म, संस्कृति, भाषाभाषी, जातजाति र समुदायको बसोबास छ । समथर भूभागका कारण यहाँको मुख्य पेसा कृषि हो । कृषि व्यवसायमै आधारित छ यहाँको जनसंख्या । जसको बलमा मुलुक कृषिप्रधान देशको रूपमा संसार चिनिएको छ । तर, पछिल्लो समय कृषि क्षेत्र कमजोर अवस्थाबाट गुज्रिरहेको छ ।

राज्यलाई सबैभन्दा बढी कर तिर्ने मधेस र मधेसी जनता सत्ता हाँक्ने शासकहरूका कारण चरम विभेद खेपिरहेका छन् । यतिसम्म कि बजेट विनियोजन गर्दा हरेक वर्ष मधेसलाई उपेक्षामा राख्ने गरेका छन् । कुल बजेटको करिब १०–१२ प्रतिशत बजेटमात्र मधेसले पाउने गरेको छ । पहाडको तुलनामा यहाँको भौतिक र मानव विकास निकै कमजोर छ । जबकि यहाँको भौतिक र मानव विकास राज्यका लागि अति महत्त्वपूर्ण छ ।

तराई–मधेस धार्मिक, सांस्कृतिक, सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक रूपमा पनि उतिकै महत्त्वको क्षेत्र हो । आजसम्म देशमा जति राजनीतिक दल सतहमा आए त्यो भनेको मधेस र मधेसी जनताकै त्याग, तपस्या, योगदान र बलिदानको उपज हो । विभिन्न आन्दोलनमा तराई–मधेसको निर्णायक भूमिका छ । चाहे त्यो नेपाली कांग्रेस होस्, नेकपा एमाले होस्, नेकपा माओवादी होस्, वा मधेस आन्दोलन नै किन नहोस्, उनीहरूको उदयको जग भनेकै तराई–मधेस हो । आजसम्म टिकेको पनि तराई–मधेसकै भोटले हो । तर, उनीहरूले आजसम्म मधेस र मधेसी जनतालाई भने उपेक्षा गर्दै आएको छ । समाजिक, आर्थिक र राजनीतिक रूपमा मधेस र मधेसी जनतालाई यसरी निषेध गर्नु सबैभन्दा दुर्भाग्यको कुरा हो ।

मधेस र मधेसी जनता विभिन्न कालखण्डदेखि नेपाली शासकहरूको विभेदमा बाँच्दै आएका छन् । लोकतन्त्र प्राप्तिपछि पनि यसको अन्त्य हुन सकेको छैन । २००७ सालदेखि यतिको विभेद र अत्याचार हुँदा पनि मधेसी जनता सजग र सचेत हुन सकेको छैन । आज पनि मुलुक कांग्रेस–एमालेकै राजनीति वरिपरि छ । तर, पनि उनीहरूले मधेस र मधेसी जनताले दिँदै आएको भोटअनुसारको कदर गरेको देखिँदैन ।

पछिल्लोपटक मधेसी दल र नेताले समेत यो मर्मलाई सही तरिकाले आत्मसात् गर्न सकेको छैन । जुन कारण मधेसी जनता र यहाँका नेताहरू कांग्रेस, एमाले र माओवादीकै झोला बोक्न, पार्टीको सदस्यता लिन र भोट दिन मजबुर छन् । जो मधेस र मधेसी जनताका लागि लज्जाको विषय हो ।

आजको लोकतान्त्रिक युगमा मधेसी जनताले आफ्नै दल खोल्ने र नेता बनाउने सक्ने हैसियत हुँदा पनि पछि परेका छन् । गणितको संसदीय राजनीतिमा मधेसी दल र राजनीतिलाई मधेसी जनताले कांग्रेस, एमाले र माओवादीलाई निरन्तर पछार्दै लानुपथ्र्यो । तर, त्यो हिसाब–किताब देखिएको छैन । मधेसी नेता र दलकै कारण पछिल्लोपटक मधेसमा कांग्रेस, एमाले र माओवादी बढ्न थालेको छ । जसले मधेसी जनताको हकअधिकार फेरि गुम्ने खतरा छ ।

त्यसैले मधेसी नेता, दल र जनता एमाले, कांग्रेस र माओवादीको पुच्छर बन्न छोड्नुपर्छ । हामी जनताले आफ्नो भोट मधेसी दल र नेतालाई दिने साहस गर्दै जानुपर्छ । चाहे आफ्नो गलत किन नहोस्, त्यसलाई सपार्दै अगाडि बढाउनुपर्छ । किनभने हामीसँग धेरै बाध्यता छ । अझै लामो संघर्ष गर्नुपर्नेछ ।

हाम्रो मुलुक विविधताले भरिएको छ । जुन विविधतामध्ये मधेस एक हो । यहाँ अवसर पाए धेरै कुरा हुने रहेछ । तर, अवसर नपाएर धेरै गुमेका छन् । यो विषय शासकहरूले बुझ्न सक्नुपर्छ । सबैको अस्तित्व स्विकार्नुपर्छ । विभेदकारी मानसिकताबाट माथि उठ्नुपर्छ । जसले मात्र हाम्रो मुलुकलाई एकताको सूत्रमा बाँध्न सक्छ । र, संसारको एक नमुना देशको रूपमा परिभाषित गर्न सकिनेछ । यसका लागि केही अवसर र चुनौतीहरूको सामना गर्दै यहाँका सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक विशेषतासहितको विकास कार्यमा योगदान र ध्यान दिन जरुरी छ । संघीयता, संविधान, जनसंख्याको आधारमा निर्वाचन क्षेत्र, जनताबाट निर्वाचित राष्ट्रप्रमुख तथा सबै तहका जनप्रतिनिधि तथा विभिन्न आयोगका पदाधिकारीको नियुक्ति पनि जनताको मतदानबाटै गर्न जरुरी छ ।

मधेसको सांस्कृतिक पृष्ठभूमि  :  सम्म भूभाग र भारतीय सीमासँग जोडिएको तराई मधेसको धार्मिक, सांस्कृतिक विविधता र विशेषता ठूलो महत्त्व छ । किनभने विश्वको ठूलो चुनौतीको रूपमा रहेको भारतको समाजिक, आर्थिक, राजनीतिक तथा धार्मिक संस्कार र संस्कृतिसँग धेरै नजिक छ ।

त्यसैले यहाँको प्रभाव पनि उतिकै छ । यसको फाइदा हामीले उठाउन सक्नुपर्छ । तराई–मधेसमा मधेसीमात्र नभएर विभिन्न भाषाभाषी, जात, धर्म र संस्कृतिका मानिसको समेत बसोबास छ । यहाँ सबै खालका भाषा–संस्कृति अवलम्बन गरिएको छ । खासगरी, यहाँ मैथिली, भोजपुरी, अवधी, थारू, बज्जिकालगायतका भाषा बोलिन्छन् भने सम्पर्क भाषाको रूपमा नेपाली भाषा छन् । धार्मिक रूपमा, यो क्षेत्र हिन्दु, मुस्लिम, बौद्ध धर्मावलम्बीको समेत बसोबास छ । जसलाई सदियौंदेखि संरक्षण गरिँदै आएको छ ।

आर्थिक अवस्था र अभाव :  मधेस नेपालको अर्थतन्त्रमा महत्त्वपूर्ण योगदानको क्षेत्र हो । तर पनि शासकहरूकै कारण यहाँको जनसंख्या धेरैजसो आर्थिक रूपमा कमजोर छन् । यहाँको मुख्य पेसा कृषि हो । त्यसैले कृषि उत्पादनमा मधेसको ठूलो योगदान छ । धान, गहुँ, मकै, उखु, तेलहन तथा तरकारी खेती यहाँको मुख्य उत्पादन हो ।

नेपालको कुल कृषिजन्य योगदानमा मधेस करिब ४० प्रतिशतले भार बोकेको छ । यद्यपि, आधुनिक कृषि प्रणालीको अभाव, सिँचाइका कमी, बाढीपहिरोजस्ता प्राकृतिक जोखिम र विपत्तिहरूका कारण मधेसका किसान अनेक समस्यामा झेल्दै आएका छन् । विभिन्न स्रोतसाधनको कमी र रोजगारी अभावले यहाँका धेरै युवा विदेश पलायन हुन बाध्य छन् । वैदेशिक रोजगारमा मधेसका युवाको उल्लेखनीय योगदान र सहभागिता भए पनि उनीहरूको ठोस भविष्य र जीवन निर्माणमा भने कुनै किसिमको ग्यारेन्टी देखिँदैन ।

सामाजिक राजनीतिक मुद्दाहरू  :  मधेसका जनता लामो समयदेखि न्याय र समानताको लडाइँ लड्दै आएका छन् । पछिल्लोपटक २०६२/०६३ को मधेस आन्दोलन, २००७ र २०१५ सालको आन्दोलनमासमेत महत्त्वपूर्ण योगदान छ उनीहरूको ।

तर पनि मधेसी जनताले आफ्नो हकअधिकार पाउन सकेका छैनन् । उपेक्षामै बाँच्नु परेको छ । अझै पनि संघीयता, संविधान संशोधन र जनसंख्याको आधारमा निर्वाचन क्षेत्रको निर्धारणको विषय ओझेलमा परेको छ । मधेसी जनताको पहुँच अझै पनि राज्यमा छैन । आत्मसम्मानको जीवन बाँच्न सकेको छैनन् ।

शिक्षामा समस्या र अवसरको सबाल  :  मधेसको शैक्षिक स्तर पनि राष्ट्रिय स्तरको भन्दा कमजोर छ । सरकारी विद्यालयहरूको अवस्था झनै दयनीय छ । निजी विद्यालयहरूमा पहुँच सीमित छ । यहाँ बालबालिका अझै पनि शिक्षाबाट वञ्चित छन् । जसले युवा जनशक्तिमा शैक्षिक कमी छ । शिक्षामा कमीका कारण यहाँ रोजगारीको अवसर पनि न्यून छ । जसले गर्दा आर्थिक रूपमा समेत पछाडि छन् ।

एक अध्ययनअनुसार, नेपालका तराई जिल्लाहरूमा साक्षरता दर ५७ प्रतिशत छ । जुन पहाडी र हिमाली क्षेत्रभन्दा कम हो । मधेसका लागि शिक्षामा विशेष प्राथमिकता दिनु आवश्यक छ । जसले यहाँको जनसंख्यालाई गुणस्तरीय शिक्षा उपलब्ध गराउन सक्छ ।

मधेस विकासको सम्भावनाहरू  :  मधेस विकासका दृष्टिकोणले असीमित सम्भावना छन् । यहाँको कृषि उत्पादनलाई उद्योगको रूपमा विकास गर्न सकिन्छ । जसले यहाँ रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्न सक्छ ।

उद्योग, व्यापार, पर्यटन र कृषि क्षेत्रलाई आधुनिक बनाउनेतर्फ ध्यान दिएमा मधेसको आर्थिक अवस्था सुधार गर्न सकिन्छ । मधेसमा सीमान्त कृषि र उद्योग क्षेत्रको विकास, यहाँका युवाको कौशल विकास र पर्यटनको प्रवद्र्धन गरेर यस क्षेत्रलाई आर्थिक रूपमा सुदृढ बनाउनेतर्फ सरकारले नीति ल्याउन आवश्यक छ । पर्यटनका लागि यहाँका धार्मिकस्थलहरू, जलाशयहरू, वन्यजन्तु र राप्ती, नारायणी नदीहरूमा जलयात्रा पर्यटनको विकास गर्न सकिन्छ ।

मधेसको भविष्य, धार्मिक सहिष्णुता र समृद्धि  :  मधेसलाई आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक रूपमा सशक्त बनाउन सहिष्णुता र समृद्धिको वातावरण आवश्यक छ । मधेसको विकास र समृद्धिका लागि स्थानीय सरकार र समुदायबीचको सहकार्य, स्रोतसाधनको समुचित उपयोग र शिक्षाको व्यापकता अत्यावश्यक छ ।

संक्षेपमा, मधेसले नेपालको विकासमा प्रमुख भूमिका खेल्न सक्छ । तर यसका लागि सरकारले समावेशी नीति अपनाउन जरुरी छ । सम्पूर्ण समुदायलाई लाभान्वित हुने खालका नीति तथा कार्यक्रमहरू अवलम्बन गर्न जरुरी छ ।