नक्कलको चेपुवामा कोहिनूर संस्कृति

‘शून्यको मूल्य’मा डा. नवराज केसी लेख्छन्– ‘मानिस नक्कले प्राणी हो । मानिसले सबैभन्दा धेरै नक्कल गरेर सिक्छ । एकपटक एउटा वैज्ञानिक जोडीले यसै विषयमा मानिसको बच्चा र चिम्पान्जीको बच्चाबीच अनुसन्धान गरे । अनुसन्धानमा यो देखियो कि मानव आमासँग हुर्किएको चिम्पान्जी बच्चाले १० प्रतिशत मात्र मानवीय गुण सिक्न सक्यो । अर्थात् उसको स्वभाव १० प्रतिशत मानिसको जस्तो र ९० प्रतिशत चाहिँ चिम्पान्जीकै जस्तो रह्यो । उता चिम्पान्जीको संगतमा हुर्केको बालकमा भने ९० प्रतिशत गुण चिम्पान्जीको जस्तो र १० प्रतिशत स्वभावमात्र मानिसको जस्तो हुन पुग्यो ।’

केसीले उल्लेखित तथ्यको बलमा मानवमा निहित नक्कल गर्ने क्षमता उल्लेख गर्नुभएको छ । नक्कलको अर्थ अरूको अनुकरण गर्नु या प्रतिलिपि उतार्नु हुनजान्छ । मानिसमा नक्कल गर्ने स्वभाव शिशू उमेरदेखि नै विकसित हुनेगर्छ । बालकले खान, लाउन, बोल्न, हिँड्न, पढ्न, लेख्न अरूबाटै सिक्छ । नक्कल बालकले मात्र नभै ठूला मानिसले पनि गर्छन् । हिन्दी फिल्ममा नक्कलको नाममा मानिस कुन हदसम्म बहुरंगी हुन पुगेको छ भन्नेबारेको गीत छ एउटा– 
‘मेरा जुत्ता है जापानी ।

आधुनिक मानवमा विकसित हाइब्रिड प्रवृत्तिको उत्कृष्ट ध्वनी हो यो गीत । नक्कललाई गतिशील बनाउनमा चलचित्रहरूको निकै ठूलो योगदान देखिन्छ । चलचित्र फेसन प्रसारको माध्यम पनि हो । युवकयुवतीहरू फिल्मको प्रभावमा आएर हिरो–हिरोइनले झैं बोल्ने, खाने, लाउने प्रयत्न गर्छन् । त्यसो त नक्कल चलचित्र निर्माता कम्पनीहरूले पनि गर्छन् । भारतीय चलचित्र निर्माता कम्पनीहरू हलिउडको नक्कल गर्दै फिल्म बनाउँछन् । नेपाली चलचित्र उद्योगहरू चाहिँ बलिउडको अनुकरण गर्दै फिल्म निर्माण गर्छन् ।

साठीको दशकमा सुरु भएको हिप्पी संस्कृति नेपाल भित्रिनुमा चलचित्रको ठूलो हात छ । हिप्पी संस्कृति युरोपबाट भारतको बाटो हुँदै नेपालसम्मै आइपुग्यो । भारतीयहरूले पूर्वीय संस्कृतिभित्र हिप्पी संस्कृतिको फ्यूजन गर्दै ‘हरे राम हरे कृष्ण’ चलचित्र बनाए । जब नेपालीले चलचित्र हेरे, तब फिल्मको प्रभावमा आएर थुप्रै युवाले हिप्पी संस्कृति ग्रहण गरे ! हिप्पीहरू जस्तै गाँजा–चरेस आदि नशाको सेवन गर्ने, लामा दाह्री–कपाल राख्ने लगायतका बहुरंगी प्रवृत्तिलाई जीवनपद्धति बनाए । हिप्पी संस्कृतिका अनुगामीहरूले हिन्दूहरूका आराध्यदेव पशुपतिनाथलाई समेत चैनले बस्न दिएनन् । ‘हरे राम हरे कृष्ण’का हिप्पीहरूले पशुपतिको आगनमा गाँजाको धुवाँ उडाए । ‘दम मारो दम, मिट जाय गम...’ गाउँदै कुण्ठा–आवेगहरू पोखे !

मानिसलाई अरूको नक्कल उतार्न पाउँदा औधी आनन्द आउँछ । हाँस्यकलाकारहरूले नेता, मन्त्री, प्रधानमन्त्रीको नक्कल उतार्नु, दलका कार्यकर्ता, शीर्षनेतृत्वको कार्बनकपी बन्न तँछाड–मछाड गर्नुपछाडिका कारण पनि त्यही हुन् । नक्कलको राम्रा र नराम्रा दुवै पाटा छन् । मूल कुरा नक्कल केको गरियो भन्ने हो । महान् अग्रज, त्यागी–तपस्वीहरूका सद्गुणहरूको नक्कलले व्यक्तिलाई माथि उठाउँछ । सभ्य र सुसंस्कृत बनाउँछ । त्यस विपरीतको पदचिन्ह पछ्याएकाहरूको अनुकरणले मानिसलाई पाताल धसाउँछ ।

उदाहरणका लागि मानौं, हाम्रा अगाडि दुई मानिस छन्ः एउटा योगी, अर्को भोगी । हामीले योगी वा भोगीमध्ये कुनै एकको नक्कल उतार्नु पर्ने छ । योगीको नक्कल गर्न थोरै गाह्रो र भोगीको प्रतिलिपि बन्न सजिलो हुनसक्छ । किनभने योगीको नक्कल गर्नेले सादगी जीवन बिताउनुपर्ने हुनसक्छ । स्वस्थ भोजन, आहार–विहारमा ध्यान दिनुपर्ने हुनसक्छ । आत्म चिन्तन–मन्थनमा लाग्नुपर्ने हुनसक्छ । त्यसविपरीत भोगीको प्रतिलिपी बन्न खोज्नेलाई माथि उल्लेखित कुनै कुराको रोकावट रहनेछैन । उसँग सुरा–सुन्दरी भोगदेखि खानपान, उठबस आदिमा पूर्ण स्वतन्त्रता रहने छ । योगीको नक्कलले माथि उठाउँछ । भोगीको नक्कले खाडलमा खसाउँछ ।

खानपान, रहनसहन, मेला, चाडपर्वहरू संस्कृतिका नियाल्ने ऐना हुन् । यो देश, काल, परिस्थिति सापेक्ष हुन्छ । कुनै खास भूगोलमा प्रचलित संस्कृति सबै ठाउँमा एकछत्र लागू हुन सक्दैन । समाज संस्कृतिको निर्धारक हो । संस्कृतिभित्र समाज, देश–काल, परिवेश प्रतिविम्बित हुन्छ । भनिन्छ, ‘कुनै देशलाई खत्तम गर्नु छ भने सबैभन्दा पहिले त्यस देशको संस्कृति निमिट्यान्न पार ।’ आज पश्चिमा तथा शक्तिसम्पन्न राष्ट्रहरू त्यही बहानामा साना तथा कमजोर मुलुकहरूको धर्म–संस्कृतिमाथि धावा बोल्न कम्मर कसेर लागेका देखिन्छन् । तिनीहरू सियो बनेर पस्छन् । फाली बनेर निस्कन्छन् ।

मानिस र पशुबीचको पहिचान सर्वांग नग्न हुने कि लुगा लगाउने भन्नेबाट हुन्छ । पशु त्यस्तो जीव हो जसलाई नांगोपनाको बोध हुँदैन । तर, सभ्य मानिस नांगो भएर रहन सक्दैन । पोशाक ग्रहण मानव सभ्यताको इतिहासमा अग्रगामी रिवाज थियो । परन्तु हामी कोही कसैको नक्कल गर्नेे रहरमा नांगो रूपमा प्रस्तुत हुन किञ्चित हिच्किचाउँदैनौं । हामीमा पश्चिमाहरूको नक्कल गर्ने होड बढ्दो छ । पश्चिमाहरू हरदृष्टिले हामीभन्दा अब्बल हुन्छन् भने मनोग्रन्थी छ हामीमा ! यसलाई हामी नेपालीबाट ‘नेपांग्रेज’ बन्दै गएको तीतो यथार्थका रूपमा लिन सकिन्छ ।

त्यसो हुनुमा गोरा–अंग्रेजहरूको भन्दा बढी दोष हाम्रै छ । उक्ति नै छ– ‘थैलीको मुख बाँध्नू । साथीलाई दोष नलगाउनू ।’ गर्नेले ग्रहण नगरिदिए अरूले फैलाउन खोजेको सांस्कृतिक साम्राज्यको माकुरे जालो जेलिने कहाँ ?   वर्तमान पुस्तामा पाश्चात्य मुलुकहरूका यावत कुरा राम्रा, हाम्रा सबै नराम्रा भन्ने मानसिकता मौलाउँदै गएको महसुस हुन थालेको छ । वर्तमान नेपालको एकथरी युवा तप्का नारायण गोपाल र विष्णु माझीको नाम लिँदा नाक खुम्च्याउँछ । उनीहरूलाई एरिआना ग्राण्डे, टेलर स्विफ्ट प्यारा लाग्छन् । ‘झ्याप भएर र्‍याप’ गाउँदा स्वर्गीय आनन्द महसुस हुन्छ तिनीहरूलाई ! तपाईंमध्ये धेरैले घुँडा टेकेर गर्भिणी  श्रीमतीको पेट मुसारेको फोटो फेसबुकमा सगौरव पोष्ट गरेको देखेको हुनुपर्छ । ‘बेबिसावर’ र ‘भ्यालेन्टाइन डे’ 
मनाउँदा तीन बित्ता उफ्रनेहरूलाई भेटेको हुनुपर्छ ।

हाम्रो जीवन अरूले रचेको इतिहासमा ताली बजाउन होइन । खुद् इतिहास रची अरूको ताली खानका निम्ति हो । बाटो त्योमात्र होइन, जुन पश्चिमाहरूले बनाए । बाटो त्यो पनि हो जुन पूर्वीय अग्रजहरूले देखाए । दुःखका साथ भन्नुपर्छ, हामीले पूर्वीय संस्कृतिभित्रको बहुमूल्य हिराको पहिचान गर्न र त्यसको कदर गर्न सकेनौं ! हिरामध्येको बहुमूल्य हिरा हो, कोहिनूर । पूर्वीय संस्कृतिलाई कोहिनूर हिरासँग तुलना गर्न सकिन्छ । हामीमा आफ्नो संस्कृति ग्रहण गर्दा रत्तिभर हिनताबोध हुनुहुँदैन । कोहिनूर हिराजत्तिकै मूल्यवान् छ, पूर्वीय संस्कृति ।

कोहिनूर हिराको कथा बडो रोचक छ । कोहिनूर हीराको उत्पत्ति कथा पाँच हजार वर्ष पुरानो मानिन्छ । कोहिनूर हिरा कृष्ण नदीको किनारमा भेटिएको थियो भन्ने भनाइ छ । भनाइ यो पनि छ, ‘जुन मानिसले कोहिनूर हिरा लगाउँछ उसले सम्पूर्ण पृथ्वीमा राज गर्छ ।’ कोहिनूर हिराको महत्व अंग्रेजहरूले बुझेका थिए । त्यसैले उनीहरूले कोहिनूर हीरालाई छलपूर्वक हत्याए र आफ्नो देशमा पुर्‍याए ।

कोहिनूर हीरा र पूर्वीय संस्कृतिले झेल्नुपरेको नियति मिल्दाजुल्दा छन् । यतिखेर कोहिनूर हडपेर आफ्नो देशमा पुर्‍याउने अंग्रेजी साम्राज्यको पतन भइसकेको छ । विश्वको दुईतिहाइ भूगोलमा शासन गर्ने तत्कालीन अंग्रेजी साम्राज्य सीमित भूगोलको अधिपति हुन पुगेको छ । किन्तु नयाँ अवतारका गद्दिनसिन अंग्रेजहरूले आज पनि यो वा त्यो बहानामा साना तथा कमजोर राष्ट्रहरूको कोहिनूर सम्पदामाथि धावा बोल्न छोडेका छैनन् ।

पूर्वीय संस्कृति प्राचीन ऋषि–महर्षिहरूको ज्ञानको आलोकमा पल्लवित ‘कोहिनूर हिरा’ समान हो । पूर्वीय संस्कृतिमा त्यस्ता केही विशेषता छन्, जो पाश्चात्य संस्कृतिमा छैनन् । मेला–पर्म, ऐचो–पैंचो, ‘ज्यूँदाको जन्ती मर्दाको मलामी’ पूर्वीय संस्कृतिका उम्दा उदाहरण हुन् । ‘अतिथि देवो भवः’, अर्थात् पाहुनालाई देवता समान ठान्नु हाम्रो मौलिक संस्कृति हो । हाम्रोमा मानिस रोगले मर्न सक्ला तर खान नपाएर मर्दैन ! यहाँको विकटभन्दा विकट गाउँहरूमा जाने जोकोही भोको रहँदैन । पाहुनालाई मीठो–मसिनो ख्वाएर बिदा गर्नु हरेकले धर्म सम्झिन्छ । जुन कुरा पाश्चात्य संस्कृतिमा कल्पनासम्म गर्न सकिँदैन ।

संस्कृति, जननी, जन्मभूमिपछिको तेस्रो प्यारो चिज हो । यी तीन चिजसँग कुनै पनि किसिमको सौदाबाजी हुन सक्दैन । संस्कृति हाम्रो सान हो । संस्कृति हाम्रो प्राण हो । संस्कृति हाम्रो रगतको कण–कणमा छ । हामीले फेर्ने हरसासमा छ । कोहिनूर हिराजस्तै अमूल्य छ, हाम्रो संस्कृति । हामीलाई नक्कल या अनुकरणको नाममा फिरंगी संस्कृति मञ्जुर छैन । कोहिनूर हिरा समानको पूर्वीय संस्कृति अजर रहोस् ! अमर रहोस् ! आउनुहोस्, हामी सबै मिली कोहिनूर संस्कृतिको संरक्षण गरौं ।