भानुभक्तको चिठी र धनञ्जयको देहावसान

नेपाली शिक्षा २००५ कात्तिक १५ मा प्रकाशित पुष्करशमशेरको लेखका आधारमा भानुभक्तले वनारसको मणिकर्णिका घाटमा पिता धनञ्जयको देहावसान भयो भन्ने चिठी रमानाथ आचार्यलाई लेखेको देखिन्छ । मोतीराम तथा शम्भुप्रसादको भानु जीवनी र भनुभक्त मणिमालाको रंगनाथ लिखित जीवनीपरक लेखमा यो देहावसानको प्रसंग देखिँदैन । नरनाथ आचार्य र व्रतराज आचार्य लिखित भानु जीवनीले पुष्करशमशेरको लेखलाई नै आधार मानी काशीको मणिकर्णिका घाटमा धनञ्जयको देहावसान भएको प्रसंग दिएका छन् ।

कविका पनाति मुक्तिनाथ आचार्यले भानु जीवनीमा पाल्पामा नोकरी गर्दा वि.सं.१९०९ अगाडि पाल्पामा नै धनञ्जयको देहावसान भएको बताएका छन् । यिनले पुष्कर शमशेर लिखित भानुभक्तको चिठीको सन्दर्भ दिएका छैनन् । अहिलेसम्म पछिल्ला भानु जीवनीकार नरेन्द्रराज प्रसाईले चिठीको सन्दर्भ त दिएका छैनन् तर वि.सं. १९०७ मा जागिरे अवस्थामा बिरामी धनञ्जयलाई काशी लगेको र देहावसान भएको उल्लेख गरेका छन् ।

यस उल्लेखले पुष्कर शमशेरबाट प्रकाशित भानुभक्तको चिठीको व्यहोरा तथ्य ठानेको देखिन्छ । व्यहोरामा पौष वदी ५ रोज १ को मितिमा धनञ्जय देहावसान भएको उल्लेख छ । यस आधारमा भानुभक्तको चिठी र धनञ्जयको देहावसान उल्लेख नगर्ने र गर्ने दुई प्रकारका जीवनीकार देखिए । जीवनीकारमध्ये नरनाथ, व्रतराज र नरेन्द्र गरी तीनजनाले काशी र मुक्तिनाथ एकजनाले पाल्पामा धनञ्जयको देहावसान भएको उल्लेख गरे । तीनजनामध्ये एकजना नरेन्द्रले वि.सं. १९०७ तिर र अन्य दुईजना आचार्यले वि.सं १९१० तिर धनञ्जयको देहावसान भएको उल्लेख गरे ।

उल्लेखका आधारमा यस लेखभित्र चिठीको मिति, देहावसानको मितिगत भिन्नता र स्थानगत भिन्नताको चर्चा गरिएको छ । चर्चाका क्रममा भानुभक्तले ‘चालिस् वर्ष भएँ म पुत्र पनि एक् मात्रै छ, आठ् वर्षको’ भन्ने कवितालाई समेत समेटिएको छ ।

सर्वप्रथम काशीको माणिकार्णिका घाटबाट लेखिएको भनिने चिठीको मितितर्फ लागौं । पुष्कर शमशेरबाट भानुभक्तले रमानाथलाई लेखेको यो चिठी भानुभक्तीय रामायणभित्र फेला पारे । सोको व्यहोरा उनले नेपाली शिक्षा १—२ वि.सं.२००५ कात्तिक १५ मा प्रकाशित गरे । नरनाथ र व्रतराज आचार्यबाट भानु जीवनीमा यसको उल्लेख गरियो । चिठीमा उल्लिखित मितिलाई आधार मान्दा धनञ्जयको देहावसान काशीमा भएको देखियो ।

किनभने चिठीमा भानुभक्तले काशीबाट धनञ्जय देहावसान भएको कुरा लेखे । हस्ताक्षर देख्न नपाएको र पुष्कर शमशेरले उल्लेख गरेको मितिलाई सत्य ठान्दा नरनाथ र व्रतराज आचार्यले गरेको धनञ्जयको देहावसानको साल पनि वि.सं.१९१० तिर पर्छ । अहिले भानुभक्तको चिठी फेला पार्न सक्ने स्थिति छैन तर पुष्कर शमशेरको नेपाली शिक्षा भन्ने पत्रिका फेला पार्न सक्ने स्थिति भने छ । त्यो नेपाली शिक्षा डा. महेशराज पन्तको संकलनमा खोज्दा सम्बन्धित अंकमात्र पाउन सकिएन । गत साल २०७२ वैशाख १२ गतेको भूकम्पले गर्दा अन्यत्रका संकलनसमेत अव्यवस्थित रहेको पाइयो ।

चिठीको मितिका आधारमा उल्लिखित आचार्यद्वय (नरनाथ र व्रतराज) का भानु जीवनीमा देहावसान र भानुभक्तलाई भएको कुमारी चोकको कारबाहीमा मतैक्य रहेको छ । मतैक्यले चालिस् वर्ष भएँ म पुत्र पनि एक्....भन्ने कविताअनुसार रमानाथ आचार्य वि.सं.१९११ फागुनमा आठ वर्ष पुगेको देखाउँछ । भानु जन्म कुण्डलीको जन्म साल १८७१ लाई आधार मानेर नरनाथ र व्रतराज आचार्यले रमानाथको जन्म वि.सं.१९०३ ठानेका छन् ।

जन्म कुण्डली र चालिस वर्ष भएँ .....भन्ने कविताले भानुभक्त पनि वि.सं.१९११ मा ४० वर्ष पुगेका देखिन्छन् । यसले गर्दा मोतीरामकृत र शम्भु प्रसादकृत भानु जीवनीले वि.सं.१९०९ मा भानुभक्त ४० र रमानाथ आठ वर्षका थिए भनी गरेको उल्लेख असत्य ठहर्छ । नेपाल सरकारले भानु द्विशतवार्षिकी मनाएर मोतीराम र शम्भु प्रसादका जीवनीमा उल्लिखित भानु जन्म साललाई असत्य बनाइसकेको छ ।

चिठीको मितिलाई लिएर पंक्तिकारबाट भातृद्वय डा. महेशराज र प्राज्ञ दिनेशराज पन्तको सहयोगमा वि.सं.१९०० देखि वि.सं.१९११ सम्मका पौष महिनामा वदी ५ रोज १ कुन कुन सालमा पर्छ भनी १२ वटा पात्राहरू हेरिए । उल्लिखित पौष वदी ५ रोज १ चाहिँ केवल वि.सं.१९०१ को १७ गते र वि.सं.१९०४ को १३ गते परेको देखियो । काशी मणिकार्णिका घाटमा धनञ्जयको देहावसान भएर भानुभक्तले रमानाथलाई लेखेको भनिएको चिठी कि वि.सं.१९०१ कि वि.सं.१९०४ मा लेखिएको हो भन्न सकिने भयो ।

यसबाहेक अन्य १० वटा सालमा धनञ्जयको देहावसान भएको होइन रहेछ भन्ने निधो गरियो । यस निधाले अर्को नयाँ आशंकालाई जन्मायो । उक्त चिठी रमानाथलाई लेखिएको हो भने भानुभक्त जन्म कुण्डलीअनुसार चालिस् वर्ष भएँ .......भन्ने कविता .वि.सं.१९११ तिर लेखेको देखिन्छ । वि.सं.१९०१ मा धनञ्जयको देहावसान भएको हो भने रमानाथको जन्म नै भएको देखिँदैन ।

वि.सं.१९०४ मा धनञ्जयको देहावसान मान्दा दुई वर्षका रामानाथलाई काशीबाट चिठी लेखेको देखिन्छ । मोतीरामले दिएको भानु जन्म साल १९६९ लाई सत्य ठान्ने हो भने नवजात वा बालक रमानाथको नाममा धनञ्जय देहावसान भएको चिठी लेखियो भन्ने देखिन्छ । जेहोस्, चिठीको मिति परीक्षणबाट वि.सं.१९१० मा यो चिठी लेखिएको होइन भन्ने देखियो ।

भानु जीवनीकारले धनञ्जयको देहावसान भएको मितिगत भिन्नता पनि देखाएका छन् । भिन्नता देखाउनेहरूमा मुक्तिनाथ आचार्य र नरेन्द्रराज प्रसाई पर्दछन् । मुक्तिनाथले वि.सं.१९०९ को माघ महिनामा धनञ्जयको देहावसान भएको बताएका छन् भने नरेन्द्र राजले धनञ्जय वि.सं.१९०७ मा बिरामी परे, उनलाई काशी लगियो र देहावसान भयो भनेका छन् । मुक्तिनाथ आचार्यको भानु जीवनीले मनिकार्णिका घाटमा देहावसान भएको कुरा बेवास्ता गरे भने नरेन्द्र राजले बेवास्ता गर्न सकेनन् । वास्ता गरे पनि पौष वदी ५ रोज १ भन्ने मिति वि.सं.१९०७ को पौष महिनामा नपरेकाले नरेन्द्रको भनाइलाई सत्य मान्न सकिएन । उल्लिखित आचार्यद्वय, मुक्तिनाथ र नरेन्द्रबीच देहावसानका अलगअलग मितिगत भिन्नता देखिए ।

चिठीमा उल्लिखित मितिलाई आधार मान्दा धनञ्जयको देहावसान काशीमा भएको देखियो । किनभने चिठीमा भानुभक्तले काशीबाट धनञ्जय देहावसान भएको कुरा लेखे ।

जीवनीकारहरूबीच धनञ्जयको देहावसानको स्थानगत भिन्नता पनि रहेको छ । नरेन्द्र प्रसाईसहित आचार्यद्वयले यो देहावसान काशीमा भएको बताए । यहाँनेर भानुका वंशज भनिने आचार्यहरूसँग नरेन्द्रले सहमति जनाएका छन् । यसमा असहमति जनाउने मुक्तिनाथ आचार्यमात्र देखिन्छन् । उनले नोकरीमा बहाल हुँदा पाल्पामा नै धनञ्जयको देहावसान भयो भनेका छन् । यिनले देहावसानको कारण शूलरोग मानेका छन् । मुक्तिनाथले पुष्कर शमशेरको लेखलाई महत्त्व दिएनन् । यस पंक्तिकारले पनि धनञ्जयको देहावसान शूल रोगबाट पाल्पा नै भएको हो भनी ग्रामीण वृद्धवृद्धाबाट सुन्दै आएको थियो । यस कारण जीवनीकारबीच धनञ्जयको देहावसानका सम्बन्धमा पनि स्थानगत भिन्नता रहेको छ ।

निष्कर्षमा जन्म कुण्डली वा मोतीराम उल्लिखित भानुभक्तको जन्म साल मान्ने हो भने धनञ्जयको देहावसान हुँदा भानुभक्तले नवजात रमानाथलाई चिठी लेखे भन्नु पर्छ । नवजात रमानाथको कुरा गर्दा नेपाली साहित्यका महासमालोचक वासुदेव त्रिपाठीले आफू ५।६ वर्षको छँदा बाबुले आमालाई चिठी नलेखी छोरालाई लेखेको अनुभव सुनाउनुभयो । पुरुष प्रधान समाजमा यस्तो चिठी लेख्न सकिन्छ भन्न सकिएला । तर भानुभक्तको चिठीको मिति परीक्षणले धनञ्जयको देहावसान वि.सं.१९१० तिर भएको र भानुभक्त आचार्य वि.सं.१९११ मा कुमारी चोकमा थुनिएको देखाउँदैन । पाल्पामा नै धनञ्जयको देहावसान भएको थियो भन्ने अनुश्रुति र मुक्तिनाथ आचार्यको लेखनलाई सत्य मान्ने हो भने नेपाली शिक्षा (२००५ कात्तिक १५) को पुष्कर शमशेरको लेखले खोज अनुसन्धानको कसीमा घोटिनु पर्छ ।