राजनीतिमुक्त त्रिविको परिकल्पना

प्रा.डा. शीलु मानन्धर बज्राचार्य

 प्राकृतिक साधन सम्पदा न्यून हुँदाहुँदै पनि मानवीय संसाधन विकासमा उचित ध्यान दिएकाले सिंगापुर, हङकङ, ताइवान, दक्षिण कोरिया आदि देशको अभूतपूर्व प्रगति भयो । शिक्षा विकासमा जोड दिनुपर्छ भनिरहँदा पनि नेपालको शैक्षिक अवस्था, अस्तव्यस्त र दिशाहीन छ । यसलाई सम्बोधन गर्न आवश्यक छ ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयले स्थापनाकालदेखि नै उच्च शिक्षाको महत्त्वपूर्ण सुरुआत गरी राष्ट्र र देश विकासको लागि आवश्यक मानवीय संसाधनको परिपूर्ति गरी राष्ट्र निर्माणमा टेवा पुर्‌याउँदै आएको यथार्थ नकार्न सकिँदैन । आज राष्ट्र निर्माण र दिशानिर्देशनमा जुटेका अधिकांश जनशक्ति यही विश्वविद्यालयका उपज हुन् । शिक्षा र विश्वविद्यालयको अन्तरनिहित लक्षअनुरूप समयसापेक्ष यसको क्षमता स्तर र प्रभावकारितामा निरन्तर अभिवृद्धि गर्दै लैजानु अपरिहार्य छ ।

विश्वव्यापीकरण र बढ्दो प्रतिस्पर्धाको युगमा शिक्षा र शिक्षाप्रदायक संस्थाहरूले यहीअनुरूप विकास गर्दै लगेमा मात्र आफ्नो महत्त्व र परिचयलाई स्थायी बनाउन सक्छ । आजको भन्दा भोलिको आवश्यकता दृष्टिगत गरी त्यहीअनुरूपको नयाँ स्वरूप विकास गरी शिक्षा प्रदान गर्नुपर्ने आवश्यकता छ ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयको अवस्था के छ ? के यसले उपयुक्त लक्ष हासिल गर्नेतर्फ उचित कदम चाल्न सकेको छ त ? यसको उचित र तार्किक जवाफ कसैबाट आउने अवस्था छैन । त्रिविको लागि यो नै गम्भीर चुनौती हो । यो चुनौतीको समय छँदै सामना गर्न सकिएन भने राष्ट्रले ठूलो क्षति बेहोर्नुपर्नेछ । भविष्यका सन्ततिले समेत सराप्नेछन् ।

उच्च शिक्षाको सूत्राधार त्रिविलाई आज गुणस्तरीय शिक्षाप्रदायक संस्थाका रूपमा नभई बेरोजगार उत्पादन गर्ने थलोका रूपमा हेर्ने गरिएको छ । यसले गर्दा त्रिविलाई साख गुमाउँदै गएको शैक्षिक संस्थाको रूपमा जनमानसले हेर्ने अवस्था आउनु भनेको सबैका लागि चिन्ताको विषय हो । त्रिविको गुम्दो साखप्रति सरकार पनि अन्योलग्रस्त छ । उच्च शिक्षाको उचित नीति नहुनु यसको उदाहरण हो ।

दलहरू त्रिविलाई आफ्ना कार्यकर्ता बनाउने र तिनीहरूले अनुभव हासिल गर्ने कारखानाका रूपमा लिने गर्छन् । सीमित तर प्रभावी विद्यार्थीहरूसमेत आफ्नो राजनीतिक उद्देश्य हासिल गर्न आफ्नो नेतृत्व क्षमता विकास गर्ने प्रयोगशालाको रूपमा लिने गर्छन् त्रिविलाई । प्राध्यापक र कर्मचारीसमेत यही उद्देश्यमा लाग्ने गरेका प्रशस्त उदाहरण छन् । रोजगारदाताहरूले पनि त्रिविलाई कमजोर र काम नलाग्ने जनशक्ति उत्पादन गर्ने संस्थाका रूपमा परिभाषित गर्न लागेको दुःखदायी प्रवृत्ति झन् चिन्ताको विषय भएको छ । केही ‘उत्कृष्टताका टापुहरू' का आधारमा सम्पूर्ण संस्था र शिक्षा व्यवस्था अझै स्वस्थ छ भन्ने धारणामा नेतृत्व वर्ग रमाउने गरेकाले पनि त्रिविप्रति झन् ठूलो चुनौती थपिएको छ ।

अहिलेदेखिएको सबैभन्दा ठूलो चुनौती त्रिविको भीमकाय स्वरूप हो । ६० आंगिक र १०७८ सम्बन्धन प्राप्त देशभर छरिएका क्याम्पस र नौ–नौ वटा विश्वविद्यालय र तीनवटा मानित विश्वविश्वविद्यालय स्थापना भइसक्दा पनि ८५ प्रतिशत विद्यार्थीको भार त्रिविले नै बहन गर्नुपरेको छ । यो भारलाई विकेन्द्रित गर्नेतर्फ चासो दिइएन भने त्रिवि बेरोजगार उत्पादन गर्ने थलोका रूपमा रहिरहनेछ ।

शिक्षामा बजेटको आकार विस्तृत हुँदैछ, तर उच्च शिक्षामा यसको माग घट्दो छ । शिक्षकहरूलाई उचित प्रशिक्षण र प्रदर्शनको अभाव र इनब्रिडिङले शिक्षकको क्षमता बढ्दो परिस्थितिअनुरूप अभिवृद्धि हुँदै जानुको सट्टा कमजोर हुँदै गएको छ । कुनै समय सबैभन्दा उत्कृष्ट जनशक्ति उत्पादन गर्ने प्रथम छनोटमा रहेको संस्था आज अन्य कुनै क्षेत्रमा नबिकेका नकारिएका मगजहरूको थलो हुँदै गएको धारणा धेरैले राख्न थालेका छन् । विश्वमा आएका परिवर्तनलाई आत्मसात गर्न नसक्नु पाठ्यक्रम, पाठ्सामग्री र पठनपाठन विधि धेरैजसो पुरातन नै रहिरहनु संस्था माथि उठ्न नसक्नुको कारक हो ।

चरम राजनीतीकरण त्रिविको प्रमुख समस्या हो । प्राध्यापक भनाउँदा बौद्धिक वर्ग, कर्मचारी, विद्यार्थी कोही पनि यसबाट अछूत छैनन् । हरेक पदाधिकारीको नियुक्ति राजनीतिक भागबन्डामा हुँदै जाँदा पदाधिकारीको समेत उत्तरदायित्व त्यही नियुक्ति गर्ने अथवा त्यसको वातावरण सहज बनाइदिने तत्त्वप्रति नै हुनु स्वाभाविकै भयो । अनि शिक्षाको चिन्ता कसले गर्ने, संस्थागत उत्तरदायित्व कसरी विकास गर्ने र शिक्षालाई देश विकासको वास्तविक आधार कसले बनाउने (? ) सबै प्रश्नमा सीमित हुने सम्भावना बढ्दै जानु स्वाभाविक देखिन्छ । उच्च शिक्षाको निमित्त योग्य र सक्षम विद्यार्थीलाई बिदेसिन बाध्य पार्नेहरूबाट षड्यन्त्र त भइरहेको छैन ?

नेपालमा आज लोकतान्त्रिक अभ्यासका क्रममा राजनीतिक कार्यशाला सडकदेखि सदनसम्म स्वतन्त्रतापूर्वक गर्न सकिने वातावरण बनिसकेकाले भविष्य बनाउने जिम्मा लिएका शैक्षिक संस्थालाई राजनीतिक कार्यशाला हुनबाट जोगाउनु सम्पूर्ण सरोकारवाला र राज्यको प्रथम दायित्व हो ।

उपरोक्त समस्या सम्बोधन गर्न र उच्च शिक्षालाई सही दिशामा डोर्‌याउन त्रिविलाई राजनीतिबाट मुक्त बनाउनुपर्छ । हुन त प्रत्येक व्यक्ति एउटा राजनीतिक व्यक्ति पनि हो, उसको स्वतन्त्र राजनीतिक सोचाइ हुनु र त्यहीअनुरूप काम गर्न पाउनुपर्ने लोकतन्त्रको पहिलो सिद्धान्त पनि हो । तर नेपालमा आज लोकतान्त्रिक अभ्यासका क्रममा राजनीतिक कार्यशाला सडकदेखि सदनसम्म स्वतन्त्रतापूर्वक गर्न सकिने वातावरण बनिसकेकाले भविष्य बनाउने जिम्मा लिएका शैक्षिक संस्थालाई राजनीतिक कार्यशाला हुनबाट जोगाउनु सम्पूर्ण सरोकारवाला र राज्यको प्रथम दायित्व हो ।

यसलाई सक्षम, गतिशील र उपयुक्त संस्थाको विकासको निमित्त यसका पदाधिकारी र पठनपाठन गर्ने व्यक्ति र अन्य सहयोगी जनशक्ति सक्षमताका आधारमा चयन गरिनुपर्छ । यस्तो नेतृत्वले जिम्मा लिएपछि संस्थागत उद्देश्यतर्फ निरन्तर समर्पित हुने व्यक्तिहरूबाट मात्र राजनीतिमुक्त शिक्षा व्यवस्था विकास हुनेछ । फलस्वरूप सक्षम र दूरदृष्टिपूर्ण नेतृत्वको विकल्प हुन सक्दैन । यही सोच र कार्यदिशाको परिवर्तनले मात्रै राष्ट्रको अग्रगामी विकासमा लाग्ने उपयुक्त, सक्षम र उत्प्रेरित जनशक्ति उत्पादन गर्ने सक्षम संस्थाका रूपमा त्रिविलाई विकास गर्न सकिन्छ ।

शिक्षा र ज्ञानको उचित आर्जन र विकासबाट मात्रै राष्ट्रलाई गतिशील बनाउन सकिन्छ । देशको आर्थिक, सामाजिक र बहुआयामिक विकासको लागि पनि हामीले शैक्षिक संस्थालाई गतिशील बनाउनैपर्छ । यस्तो लक्ष्य हासिल गर्न उच्च शिक्षाको आजसम्मको पर्यायवाची त्रिवि जोगाउनुबाहेकको विकल्प छैन । यसको अवसान भएमा राष्ट्रमा भयंकर दुर्घटना हुनेछ ।

सरोकारवाला निकाय, बौद्धिक जगत् र दलहरूको यसमा ध्यान जानु आवश्यक छ । समयानुकूल जनशक्ति उत्पादन गर्ने विश्वसनीय थलो बनाउनेतर्फ लाग्नुपर्छ त्रिविलाई । यसको पहिलो सर्त ‘राजनीतिमुक्त शिक्षाको लागि शैक्षिक क्रान्ति' को सुरुआत गर्नु हो । हामीले राजनीतिक क्रान्तिबाट समयानुकूल परिवर्तन गर्‌यौँ । आर्थिक र सामाजिक क्रान्ति अझै गर्नु छ । यो शैक्षिक क्रान्तिबाट मात्र सम्भव छ ।

यसको लक्ष्य हुनुपर्छ— गुणस्तरीयता र बजार, समाज र राष्ट्रको आवश्यकता परिपूर्ति हुने मानवीय पुँजीको निर्माण । यसैमा केन्द्रित हुनसक्ने र वर्तमान अवस्थाबाट परिवर्तन गर्नसक्ने नेतृत्व क्षमता आजको पहिलो आवश्यकता हो । यसैलाई केन्द्रित गरी काम गर्न सकेमा शिक्षामा देखिएका विकृति मात्र नभई शिक्षालाई उपयुक्त वातावरण र दिशामा डोर्‌याउन सकिन्छ ।

प्राध्यापक बज्राचार्य शंकरदेव क्याम्पसकी अध्यापिका हुन् ।