‘संगीत ईश्वरभन्दा रहस्यमय छ'

नेपाली संगीतमा विशिष्ट छवि बनाएका आभास प्रांगारिक स्वाद भएका संगीतकार तथा संगीत समीक्षक हुन् । ‘पलापला', ल्याम्पपोस्ट', ‘फत्तेमान सत्तरीमा', ‘ती फूलहरू' उनका एल्बम हुन् । ‘पलेँटी साँझ'का संयोजकसमेत रहेका आभासले हालै चलचित्र ‘दोख'मा श्रवण मुकारुङका शब्दहरूलाई संगीत दिएका छन् । आभाससँग संगीतका विविध आयामबारे दीपक सापकोटाले गरेको कुराकानीः

दाइ, आजकल कस्तो खाले संगीत सुन्दै हुनुहुन्छ ?

–दीपक भाइ ! म संगीतको अराजक श्रोता हुँ । समसामयिक मानसिक सोच र रुचिअनुसार संगीत सुन्छु । कहिलेकाहीँ त लामो समय अरूका सांगीतिक रचना पनि सुन्दिनँ । मेरो कामै संगीतमा रल्लिरहनु हो । म धेरैजसो आफ्नै सांगीतिक सिर्जनामा अल्मलिन्छु ।

तर, अलमलबीच पनि कानलाई फुर्सद प्राप्त भयो भने राम्रो संगीत सुन्छु । अहिले एसियादेखि युरोपसम्मका रचना, जे सुन्न चाहे पनि नेटमा सहज उपलब्ध छन् । रुचिअनुसार खोज्छु र सुन्छु, जसमा बाख, मोजार्ट, कोड्डाले, रवीन्द्रनाथ या भर्खरको नेपाली लोकआधुनिक कसैको सिर्जना पनि हुनसक्छ ।

अचेल बजारमा आइरहेको कुनै गीत सुनेर ‘वाह क्या छ' भन्नुभएको छ ?

–अहिले मन खोलेर त्यस्तो भन्ने अवसर प्राप्त भएको छैन । संक्रमणकाल राजनीतिमा मात्र होइन संगीतमा पनि हावी छ भन्ने मलाई लाग्छ । यो संक्रमणकाल छिटै अन्त्य होस् र मैले दिल खोलेर ‘वाह, वाह !' भन्न पाऊँ भन्ने प्रतीक्षामा छु ।

अहिलेको नेपाली सांगीतिक कर्मलाई कसरी हेरिरहनुभएको छ ? संगीतमा नयाँ पुस्ता धेरै नै आइरहेका छन् । कस्तो ट्रेन्ड स्थापित भइरहेको छ ?

–हाम्रो मौलिकता अथवा सिर्जनशीलताले बाटो पहिल्याउन खोजिरहेको छ । तर, चौबाटोमा कता जाने कता अलमलमा छ । लोकगीत दोहोरीको नाम धारण गरेर सहर र युट्युबभित्र पसेको छ । आधुनिक संगीत मुम्बईजस्तो गुञ्जेर बजार खोज्दैछ । यस्तो बेला सिर्जनशीलता जगाउने भनेकै नयाँ पुस्ताको अध्ययन–अनुसन्धानले हो ।

हाम्रो देश यति विविधताले भरिएको छ, त्यसभित्रको सांगीतिक विविधता विछट्टै अद्भुत छ । त्यसलाई पर्गेल्न स्वअध्ययन, औपचारिक अध्ययन र गुरुकुलहरू क्रियाशील हुनु जरुरी छ । नयाँ पुस्ता आफ्नै स्वेच्छाले संगीतमा क्रियाशील छ । त्यसलाई राज्य र समाजले देखिने र महसुस हुने गरी अभिप्रेरित गर्नु जरुरी छ । यसका निम्ति संगीत रमाइलोको विषयमात्रै होइन, गहन अध्ययनको विषय पनि हो भन्ने बुझ्नु जरुरी छ ।

सांगीतिक क्षेत्रमा सामाजिक–राजनीतिक सचेतता कस्तो छ ?

–संगीतबारे पहिलेभन्दा चेतनास्तर बढेको छ । तर, अहिले हाम्रो सामाजिक चेतना विभिन्न रूपमा बाँडिएको छ, चोइटिएको छ । चोइटाउने पक्षहरूले अनेकौं बहानाको आयात गरेका छन् । हामीलाई जोड्ने कलाकारिता चाहिन्छ भन्ने बुझ्दाबुझ्दै पनि बुझ पचाउनेहरूको यहाँ कमी छैन ।

यस्तो अवस्थामा पनि जुनकुनै स्वरूपमा होस् नेपाली भाषा र संगीत जीवित छ । संगीत जीवन्त कला पनि हो । त्यसैले यसको उतारचढावलाई अंगीकार गर्दै जानुपर्छ । जीवन्त कलालाई जुनैकुनै रूप पनि प्रदान गर्न सकिन्छ । हाम्रो रूप कुन हो ? हामी आफैंले पहिल्याउने या पछ्याउने कुरा हो । हाम्रो गायनको ढर्रा हाम्रै लोक परम्पराबाट प्रेरित हुनु जरुरी छ ।

नेपालमा गीतबारे छिटफुट रूपमा लेख्ने ‘समीक्षक' भए पनि संगीतमाथि गम्भीर भएर लेख्ने समीक्षकको जन्म किन हुन सकेन ? संगीतको भाषा अप्ठ्यारो भएर हो ?

–संगीत साहित्य या चित्रकारिताजस्तो सुस्पष्ट पढिने र देखिने कलाकारिता होइन । यसमा निहित दर्शन र विचारको तह पनि त्यति सहजै बुझ्ने खालको र व्याख्या गर्ने खालको नहुन पनि सक्छ । त्यसैले संगीतको समीक्षा गर्नु जोखिमकै काम हो । हाम्रोमा संगीतको भन्दा संगीतकर्मीको व्यक्तिगत जीवनबारे बढी टिप्पणी हुने गर्छन् ।

यसले संगीतलाई अध्ययनको विषय नभई हलुका टिप्पणी र रमाइलोको विषयमात्रै हो भन्ने मान्यतालाई स्थापित गरिरहेको छ । मेरो विचारमा, अब आउने नयाँ पुस्ताले यस्ता मनगढन्ते गफास्टकलाई किनारा लगाउने गरी सांगीतिक ज्ञान आर्जन गर्नेछ र संगीत समीक्षाको नयाँ क्षितिज उघार्नेछ ।

अनि तपाईंहरूको ‘पलेँटी' आजकाल सुस्ताएको हो ? पलेँटीमार्फत कस्ता संगीतलाई उजागर गर्न खोज्नुभएको हो, तपाईंहरूको उद्देश्य पूरा भयो त ?

–विगत डेढ वर्षदेखि देशको अवस्था साँझको सांगीतिक माहोलको निम्ति अनुकूल रहेन । भूकम्प र नाकाबन्दीले सबै क्षेत्र प्रभावित भए । त्यसैले पनि पलेँटी पहिलेझैं सञ्चालन हुन सकेन । म पनि केही मौलिक सिर्जनामा केन्द्रित भएकाले पलेँटीको संयोजनतिर समय दिन भ्याइनँ ।

भर्खर बालबालिकाका निम्ति मैले करिब ४० बालगीत तयार गरेको छु । हामी फेरि ‘पलेँटी' सञ्चालनको तयारीमा छौं । पलेँटीको उद्देश्य छायामा परेका सबैखाले कलाकारलाई इज्जतिलो मञ्च उपलब्ध गराउनुसम्म हो । यसमा विचारको बन्देज छैन भन्ने कुरा स्थापित भइसकेको छ । हाम्रो उद्देश्य संगीतकर्मलाई निरन्तरता दिने वातावरण तयार होस् भन्ने हो ।

संगीत विषयमा तपाईंले चाहेर पनि गर्न बाँकी रहेका काम के के हुन् ?

–हाम्रो नेपाली सांगीतिक जगत्मा धेरै क्षेत्र भर्जिन छन् । एकै जुनीमा चाहेका सबै काम गर्न कहाँ सकिन्छ र ? प्रयत्नसम्म गर्ने हो । काम गर्दै जाँदा मन र बाटोमा के आइपर्छन् ती सबै गर्दै जाने प्रयत्न हो ।

तपाईंले त कविताहरूमा धुन पनि भर्नुभएको छ । संगीत र साहित्य कत्तिको जोडिन्छन् ?

–यो रुचिमा भर पर्ने कुरा हो । पिज्जा पाउने ठाउँमा गुन्द्रुक र भात रोज्ने व्यक्ति भेटियो भने उसलाई खिल्ली उडाउनु हुँदैन । त्यो वैयक्तिक रुचिको विषय हो । मलाई भने साहित्यिक र अन्तरमनको अनुभूति बोकेका रचना मन पर्छन् । सिर्जनशील साहित्य मेरो अर्को वैकल्पक रुचि हो ।

त्यसैले गीतले पनि बुझ्न सकिने सरल तर गहन साहित्य अँगालोस् भन्ने मान्यता राख्छु । साह्रै हलुका र यौनलाई मात्र संकेत गर्ने रचनामा मेरो रुचि छँदै छैन । कतै राम्रो अभिव्यक्ति समेटिएको रचना भेटे रवर छन्दका कवितामा पनि धुन भर्छु म, भरेको पनि छु ।

अलिकति पुराना कुरा गरौं न, पुराना गीतमा स्वर वा शब्द केले छुन्छ ?

–चलचित्रको स्क्रिप्टजस्तै हो शब्दरचना । कम्पोजर त निर्देशक पनि हो । गीति संगीतमा गायक चाहिँ अभिनेता हो । अभिनेताले अभिनय राम्रो गरिदिएन भने लेखक र निर्देशकको केही लाग्दैन । समग्रमा भन्नुपर्दा तीनवटै पाटा– शब्द, संगीत र गायनको तालमेल नमिलेको रचना आकर्षक हुँदैन । यी तीनवटैको तालमेल मिलेपछि छुइने हो, सुन्नेहरूको मन ।

संगीतकार अम्बर गुरुङको त तपाईं शिष्य पनि हो । अम्बरलाई कसरी बुझ्नुपर्छ ?

–अम्बर गुरुङ आफ्नै प्रयत्नले निर्माण भएको व्यक्तित्व हो । तर, त्यो व्यक्तित्व तयार हुनमा तत्कालीन समाज र नेपालको राज्यले योगदानै पुर्‌याएन भनियो भने पनि कृतघ्नता हुन जान्छ । दार्जिलिङको सामाजिक र राजनीतिक परिवेशले उनको सांगीतिक जीवनलाई त्यहाँको समाजका निम्ति उभ्यायो । उनी उताका नेपालीको भाषा र पहिचानको अभियानमा जोडिन पुगे । त्यताको यात्राले उनलाई घुमीफिरी राजा महेन्द्रसम्म ल्याइपुर्‌यायो ।

त्यसलाई वर्तमान परिस्थितिसित होइन उहिलेकै बेलासित जोडेर हेर्नु ठीक हुन्छ । यता आएपछि उनको सांगीतिक र साहित्यिक परिवेश झन् फराकिलो भयो । पछि उनको व्यक्तित्व नै संस्थाजस्तो बन्न पुग्यो ।

अम्बर गुरुङको बिर्सनै नहुने योगदान कुन हो ?

–अम्बर गुरुङका माध्यमबाट नेपाली संगीतमा विभिन्न खाले प्रयोग भित्रिएको यथार्थलाई भुल्नु हुँदैन । कतिले अम्बर गुरुङ पश्चिमा प्रभावको संगीतकार हो भनेको पनि सुनिन्छ । तर, अम्बरको सांगीतिक यात्रालाई मिहिन पाराले निहार्‌यो भने ती सिर्जनामा नेपाली लोकभाकाहरूको ठाडो होइन, सिर्जनशील प्रयोग प्रचुर मात्रामा भएको पाइन्छ । अम्बरबाट सिर्जना भएका व्याले, क्यान्टारे, कोयर प्राविधिक नामका हिसाबले पश्चिमा लाग्लान् तर ती रचनाभित्रको भाकाको आत्मामा नेपालीपन छ ।

अनि नारायणगोपाललाई कसरी हेर्नुहुन्छ ?

–नेपाली गायनमा नारायणगोपाल अद्वितीय स्वर भएका गायक हुन् । नारायणगोपाल र उनको पुस्ताको गायनले नेपाली भाषाको दायरालाई विशाल बनाएको छ । हामी नेपालीलाई भाषाका माध्यमबाट एक ठाउँमा बाँध्न उनको गायनले अतुलनीय योगदान पुर्‌याएको छ । उनी आफ्नो कलाकारितामा त उम्दा थिए नै । भाषा र नेपालीत्वप्रति पनि प्रतिबद्ध थिए । साथै उनको सांगीतिक लगनशीलता र स्वाभिमानलाई पनि हामीले बिर्सनु हुँदैन ।

झलकमान गन्धर्व नि ! के हामीले उनलाई न्याय गर्न सक्यौं ?

–झलकमानलाई काठमाडौं भित्र्याएर धर्मराज थापाले नेपाली संगीतमाथि ठूलो गुन लगाउनुभयो । तर, त्यसयता नेपाली संगीतको चंख क्षेत्रले गन्धर्वहरूलाई ठगी गरिरह्यो । त्यो क्रम अहिले पनि निरन्तर छ । गन्धर्वहरू नयाँ धुन सिर्जना गर्नमा पोख्त थिए, अहिले पनि छन् । तर, तिनको धुनलाई बजारमा बेच्ने अगुवाहरू अरू नै हुने गरे, हुँदै गरेका छन् । हाम्रो विगतको सामाजिक संरचनामा धेरै कमजोरी थिए ।

जस्तोः गन्धर्वलाई पनि अछूत मानियो, सामाजिक सम्मान दिइएन । तर तिनको संगीतलाई समाजले मनै लगाएर सुन्यो पनि । थोरै नै सही, तिनले केही पुन्की पाए र पेट पाले । अब त त्यो बेला पनि घर्किसक्यो । अहिले गन्धर्वहरू संगीतबाट विमुख हुँदैछन् । तिनको कलाकारितालाई समय सुहाउँदो इज्जत र सम्मान दिन हाम्रो समाज र राज्य दुवै चुकिसके । गन्धर्व संगीतलाई हाम्रो समाज र राज्यले बेवास्ता र अन्याय गरिरहेको छ ।

राजनीतिक गीत नि ! कत्तिको सुन्नुहुन्छ ?

–नाराजस्तै लाग्ने राजनीतिक गीतहरू अब मन पर्न छाडे । मलाई गोपालप्रसाद रिमालको ‘एक जुगमा एक दिन एक चोटि आउँछ' भन्ने गीत भने सधैं मन पर्छ । यो राजनीतिक गीत भएर पनि शास्वत र सदाबहार लाग्छ । परिवर्तनशीलताको पक्षधर लाग्छ । यो गीत रामकृष्ण दुवालको संगीतमा गुञ्जेको छ ।

संगीत पनि गीत सुहाउँदो पाराले बनेको छ । यस्तो क्याटागोरीमा पर्ने अरू पनि गीत छन् । श्याम तमोटको ‘गाउँगाउँबाट', अम्बर गुरुङको ‘होशियार यस बखत समयको मुखलाई चिन' र सायद अरू पनि छन् । अँ ! भन्ने अनुमति दिनुहुन्छ भने, आफ्नै एउटा गीत पनि उल्लेख गर्छु है– ‘गोधूलिमा हिँड्ने एउटा जिउँदो मान्छे, संसारलाई फेर्छु भन्थ्यो आफैं फेरिएछ !'

रामेश–रायन वा मञ्जुलको नेपाली संगीतप्रतिको योगदानलाई कसरी लिनुपर्छ ? उनीहरू ओभररेटेड हुन् कि अन्डरएस्टिमेटेड ?

–तपाईंले रामेश–रायनपछि ‘वा मञ्जुल' भन्नुभयो । म त रामेश–मञ्जुललाई जोडेरै सुन्ने बानी पर्दै आएको मान्छे हुँ । यसको मतलब रायनको योगदानलाई कम मूल्यांकन गर्न खोजेको भने पक्कै होइन । विगतको यथार्थ सम्झाउन खोजेको मात्रै हुँ । यसलाई अन्य अर्थमा नलिईदिन विनम्र अनुरोध गर्छु !

नेपाली वामपन्थी आन्दोलनमा यी संगीतकर्मीको फरक ढंगको योगदान छ । यिनीहरूले नेपालमा कम्युनिस्टहरूको लोकप्रियता बढाउन ठूलो योगदान गरे । त्यतिमात्र होइन, नेपाली समाजको राजनीतिक चेतना उकास्न पनि यिनको योगदान अतुलनीय रह्यो ।

तर, यिनीहरूको योगदानलाई पार्टीहरूले चाहिँ अन्डरएस्टिमेटेड र एकखालको जनमानसले ओभररेटेड गर्‌यो कि भन्ने लाग्छ । मैले यसो किन भनेँ भने यिनको सिर्जनात्मक विकासक्रम एउटा चरणमा पुगेपछि निष्क्रिय बन्न पुग्यो । यो जमातले आफ्नो विषयगत ज्ञानको विकासक्रमलाई अनायासै स्थगन गर्‌यो ।

त्यसको कारक यिनको कलाकारितालाई पार्टीहरूले गर्ने गरेको अवमूल्यन र जनमानसले गर्ने गरेको लगानीबेगरको प्रशंसा हो कि भन्ने अनुभूत हुन्छ मलाई । मैले यहाँ ‘अनुभूत' शब्द किन प्रयोग गरेँ भने म पनि त्यही पृष्ठभूमिबाट गुज्रेको सामान्य कलाकार हुँ । म रामेश, मञ्जुल, रायन र अरिमले भोगेको लामो र कठिन यात्राको साक्षी त होइन तर छोटो समयको कान्छो अनुयायी र सहयात्री भने पक्कै हुँ ।

त्यसैले पनि यी कलाकारहरूका सम्बन्धमा अभिव्यक्त हुने आधिकारिकता मलाइ छ । त्यही आधारमा भन्छु– राल्फादेखि प्रारम्भ भएको रामेश, मञ्जुल, रायनहरूको योगदान पछिल्लो चरणमा आइपुग्दा राजनीतिको छायामा अलमलियो । मलाई लागेको कुरा ठाडै भनेको हुँ, बडप्पन नठानियोस् ।

दाइ, थोरै व्यक्तिगत कुरा गरौं । संगीतमा लागेर कहिल्यै निराशा भोग्नु पर्‌यो ?

–संगीतले प्राप्ति र अभाव दुइटै भोगेको छु । संगीतमा नलागेको भए पनि जीवनले भोग्नुपर्ने यी भोगाइबाट मुक्ति त पाइँदैनथ्यो होला । तर हेर्नुस् ! कुरो के भने, हाम्रो समाज र समय सांगीतिक रूपले हुनुपर्ने जति सौन्दर्यचेतले सम्पन्न भएको छैन । त्यसैले बेलाबखत निराश हुने घटना भएका छन् । तपाईंलाई एउटा संस्मरण सुनाउन मन लाग्यो—

निकै वर्षपहिले म डिल्लीबजारको कुनै घरमा डेरा गरी बस्थेँ । बिहान उठेर रियाज गर्ने बानी थियो । रियाज त गर्नैपथ्र्यो । मैले रियाज सुरु गरेपछि छिमेकीको झ्याल खुल्ने र बन्द हुने प्रक्रिया चलेको प्रस्ट थाहा पाउँथेँ । तर, त्यतातिर त्यति ध्यान दिन्नथेँ । केही समयको अन्तरालमा छिमेकीको झ्याल झोकपूर्ण आवेगमा बन्द हुन थालेको चाल पाएँ । त्यसपछि मेरो ध्यान झ्यालतिर झनै आकर्षित भयो र मैले छिमेकको झ्यालमै दृष्टि पर्ने गरी रियाज गर्न थालेँ । सुस्तरी झ्याल खोल्नेचाहिँ सुन्दरी युवती हुने रैछिन् र आवेगमा झ्याल बन्द गर्ने ती युवतीकी आमा ।

त्यसको केही समयपछि केही महिनाका निम्ति म पश्चिम बंगालको सिलगढीमा बस्न पुगेँ । ‘आजभोलि' दैनिकको सम्पादक भएर त्यहाँ पुगेको म पञ्जाबीपाडामा रहेको बंगालीको घरमा डेरा गरेँ । त्यति बेलासम्म रियाज त मेरो जीवनशैली भइसकेको थियो । त्यहाँ पनि सबेरै उसै गरी रियाज सुरु गर्न थालेँ । तर, मैले त्यहाँ काठमाडौंमा अनुभव गरेभन्दा ठीक विपरीत प्रतिक्रिया महसुस गर्न पाएँ ।

मेरो रियाज सुरु भएपछि बंगालीबस्तीका झ्यालहरू सुस्तरी खुल्न थाले । झ्याल खोल्नेहरूको सजगता यति सौम्य हुन्थ्यो नि ! भनी साध्य छैन । यस्तो लाग्थ्यो– झ्याल खोल्नेहरू संगीतको मधुर गुञ्जन आफ्नो छिमेकमै आइपुगेकोमा साह्रै अनुग्रहित भएका छन् । झ्याल खोल्दा झ्याल चुइँकेला र रियाजको नियमिततालाई खलबलाउला भन्नेमा तिनीहरू पूर्ण रूपले सचेत बनेका देखिन्थे ।

एक बिहान रियाज सकेर सुस्ताइरहेको थिएँ । मेरो कोठाको ढोका कसैले ढक्ढकायो । खोलेर हेर्दा पाँचसातजना बंगाली सँघारसामु थिए । मन ढक्क फुल्यो । मेरो अनुमान उल्टो भयो कि भन्ठानेँ । सामुन्नेमा उभिएकी अधबैंसे बंगालीले भनिन्, ‘आपनार बाडी कोथाइ ? ' बंगालीमै जवाफ फर्काउन प्रयास गरेँ ।

भनेँ, ‘आमी काठमान्डु, नेपाल थेके !' मेरो मुहारको असहजता देखेर होला एकजना अधबैंसे अगाडि सरिन् र भनिन्, ‘ए भाइ ! तपाईं नेपाली हो ? ' ‘हजुर', मैले भनेँ । ती अधबैंसेले मेरो सशंकित मन शान्त पारिन् । खासमा उनीहरू आफ्नो टोलमा कुनै संगीतकार आएकोमा उत्साहित भएर मलाई भेट्न हूल बाँधेर आएका रहेछन् । उनीहरूले तिनका नानीहरूलाई संगीत सिकाउन अनुरोध गरे ।

त्यस बेला त्यो समाजको सौन्दर्यचेत र आफ्नो समाजको सौन्दर्यचेत दाँज्दा म निराश भएको थिएँ । त्यसयता आकाशमा धेरै खेप सूर्यले ओहोरदोहोर गरिसक्यो । म अहिले पनि काठमाडौं सहरमा डेरामै बस्छु । तर, अहिले हाम्रो समाज बिस्तारै परिमार्जित र सचेत हुँदैछ । म अहिले जहाँ र जुन घरमा बस्छु मेरा घरपति भर्‌याङ झर्दा पनि मेरो सांगीतिक माहोल बिग्रेला कि भनी सचेत हुन्छन् । यो कम्ता आशलाग्दो विषय होइन !

संगीतबाट मोक्षमा पुगिन्छ भन्ने अवधारणामा कति विश्वास गर्नुहुन्छ ?

–मोक्ष मेरोनिम्ति निकै उपल्लो तहको दार्शनिक विषय भयो । मोक्षको बारेमा मेरो त्यस्तो गहिरो धारणा बनिसकेको छैन । तर, यति चैं म भन्न सक्छु– संगीत सानो र चानचुने विषय भने होइन । संगीतले मनको भित्री तहलाई असोचनीय पाराले प्रभावित गर्नसक्छ र त्यही प्रभावको गहिराइमा पुगेको अनुभूतिलाई कसैले मोक्ष ठान्दो हो त कसैले आत्मरञ्जन ! म भने संगीतलाई गहिरो आनन्दको स्रोत भन्ठान्छु । तर, आत्मरञ्जित आनन्दको मोहले मान्छेलाई मोक्षतर्फ उन्मुख गर्छ या सांसारिक मोहमै अल्झाइराख्छ ? म यसै भन्न सक्दिनँ ।

ईश्वरले तपाईंलाई मोक्ष र संगीतमा एउटा छान्न भने कुन छान्नुहुन्छ ?

–ईश्वर मान्छेकै एउटा रहस्यमय सिर्जना हो कि भन्ठान्छु म । तर, मान्छेले रचेको त्यो अद्भुत सिर्जनाप्रतिको मान्छेकै मोह भने निकै रमाइलो लाग्छ मलाई । कुनै दिन त्यो मानव सिर्जित ईश्वरसित मेरो जम्काभेट भयो भने र उसले मलाई मोक्ष र संगीतमध्ये कुनै एकलाई रोज् भन्यो भने म भन्नेछु, ‘मलाई संगीतको भित्री मूच्र्छना नै मन पर्छ ।' किनभने संगीतको भित्री मूच्र्छना ईश्वरभन्दा कम रहस्यमय छैन ।