घुम्तीपिच्छे फरक इन्द्रमाया

बीपीलाई पढ्न थालेको उमेर सम्झना छैन । तर बीपीका सिर्जनाले तानिएकोचाहिँ म कलिलो उमेरदेखि नै हो । प्रारम्भमा ‘तीन घुम्ती' शीर्षकले नछोए नि पहिलोपटक पढेपछिको तरंगले भने धेरै दिनसम्म झंकृत बनाइरह्यो । त्यो झनझनाहटको पुनरावृत्ति आजसम्म प्रत्येक पठनमा मैले गरेकी छु ।

सानो आकारको यो लघुउपन्यासले मेरो अनुमानविपरीत मलाई प्रभावित पार्‌यो । सानो काँटको यो उपन्यास आफ्नो आकारभन्दा कैयौं गुना अग्लो भएर नेपाली उपन्यासको क्षेत्रमा स्थापित छ ।

‘तीन घुम्ती'ले चिनाएकी इन्द्रमायाका जीवनका घुम्तीहरू बडो उतारचढावपूर्ण लाग्छन् । काठमाडौंकी खानदानी नेवार कन्या तत्कालीन शासन व्यवस्थाविरुद्धमा लागेको पहाडिया ब्राह्मण युवकसँग परिवारको मञ्जुरीबिना नै विवाह गर्छे । २००७ सालको क्रान्तिको पृष्ठभूमिमा रहेको यसको कथानकले नायिका इन्द्रमायामा राजनीतिक चेत पनि भरिपूर्ण पारिदिएको छ ।

ऊ पति पीताम्बर र उसको मित्रमण्डलीमा निर्धक्क आफ्ना कुरा राख्छे । पीताम्बरप्रतिको उसको दैहिक र आत्मिक आकर्षण अचम्मको छ । शारीरिक सुखका लागि व्यग्र भइरहेकै अवस्थामा पीताम्बर समातिएपछि एक्लो र उदास बनेकी उसको जीवनमा रमेशको प्रवेश हुन्छ । उसको व्यवहारबाट एक हदसम्म प्रभावित ऊ रमेशको दैहिक सम्बन्धको आग्रहलाई अटेर गर्छे ।

एक दिन उसको यो हठको पनि अन्त्य हुन्छ । उसको जीवनको यो दोस्रो घुम्तीले उसलाई आमा बनाउँछ । रमेशको वीर्यलाई आफ्नो गर्भमा हुर्काउँदै ऊ पीताम्बरको प्रतीक्षामा बस्छे । अर्कैको बच्चाकी आमा बनेकी पत्नीलाई पीताम्बरको अहम्ले सजिलै स्वीकार्न नदिएपछि ऊ इन्द्रमायालाई आफूसँग बस्ने भए छोरी छोड्ने आदेश दिन्छ ।

अन्ततः छोरी च्यापेर पीताम्बरलाई छोड्ने निर्णय गरेसँगै नारीको सर्वाधिक महत्तम् स्वरूप मातृतत्त्वले इन्द्रमायालाई अग्ल्याएको छ । यी तीन घुम्तीहरूमा इन्द्रमायाले लिएका निर्णयमध्ये तेस्रो निर्णय सर्वाधिक महत्त्वको छ । प्रिया (पत्नी) त्वमाथि मातृत्वको विजयलाई देखाउने यो मोडमा ऊ कत्ति पनि विचलित नभई अगाडि बढेकी छे ।

छोरीको व्यवस्थापनको जिम्मेवारी उठाउन खोज्ने रमेश होस् या तिमीलाई हेर्छु भन्ने पीताम्बर दुवैको कुनै सहयोगबिना ऊ छोरी र आफ्नो व्यवस्थापन गर्न सक्षम भएको देखाएर उपन्यासकार कोइरालाले इन्द्रमायाको एक अलग व्यक्तित्वको निर्माण गरेको देखिन्छ । इन्द्रमायाजस्तो चरित्रको परिकल्पना गरेर लेखकले तत्कालीन समाजलाई मात्र नभएर आजको समयलाई पनि छक्क पारेको महसुस म गर्छु ।

कोइरालाको ‘तीन घुम्ती' पढ्दा मलाई इन्द्रमायाका सवाल–जवाफहरूले सदैव आकर्षित गर्छन् । ऊ कसैलाई मन पराइसकेपछि, माया गरिसकेपछि शरीरको पवित्रता भन्ने कुरा गौण हो भन्ने निष्कर्षमा पुगेकी छ । यही बोध भएपछि नै ऊ रमेशसँग सहबासका निमित्त तयार भएको देखिन्छे ।

मनभरि अरू कसैलाई राखेर पवित्रताको रटान गर्नु भनेको ढोंग हो ऊ यसरी बुझ्छे । तर, सहबासपछिका हरेक बिहान विषादको मसिनो रेखाजस्तो केही भने ऊ अनुभव गर्छे । यही विषादको निदानका निमित्त सायद ऊ बागमती स्नान गर्छे । पशुपतिको दर्शन गर्छे ।

गर्भवती भएपछि रमेशभन्दा बढी ऊ नै फेरिएकी छे । रमेशको आगमन पूर्णतः बन्द हुँदा पनि उसमा त्यसको कुनै परवाह छैन । पीताम्बरको घरमा रमेशको बच्चालाई गर्भमा हुर्काउँदै ऊ पीताम्बरकै प्रतीक्षामा बस्छे । कसैले केही भन्ला कि भन्ने चिन्ता त उसलाई पटक्कै छैन । लोग्ने आएपछि पनि ऊ निसंकोच प्रस्तुत भएकी छ ।

पीताम्बर उसलाई असत्ती भएको आरोप लगाउँछ । ‘असत्ती भए त म पो हुन्छु त, तिम्रो वास्ता त मेरो प्रेमसँग मात्र हुनुपर्ने होइन र पीताम्बर ? ' उसको यो प्रश्नले म लोभिन्छु र मेरो समयलाई हेर्छु कतिजना महिला होलान् कि यसरी आफ्नो लोग्नेसँग बोल्नसक्ने !! इन्द्रमायाको यही उत्तर मात्रैले पनि आजका धेरै घरहरूलाई टुक्रिनबाट बचाउने थियो ।

कोइरालाले अधिकांश कथा, तिनका सन्दर्भ, पात्रहरू आफ्नै वरिपरिबाट लिएका छन् । हुनसक्छ, यो उपन्यासमा पनि कुनै सत्यताको अंश होला ! कोइरालाको सुन्दरीजल जेल बसाइका क्रममा लेखनकर्म सुरु हुँदै जाँदाको प्रारम्भतिरै विसं २०१८/८/१० को दैनिकीमा एउटा कथा लेखनको चर्चा छ ।

साथै आफ्नी पत्नी सुशीलालाई आफूलाई गलत नबुझ्न कोइराला आग्रह पनि गर्छन् र भन्छन्, ‘यो कथाको रमेश भनेको मै हुँ ।' हो यहीँनेर म पनि रोकिन्छु जब कोइरालाका कथामा कुनै रमेश भेटिँदैन अनि केही छुटेझैं फेरि ‘तीन घुम्ती' पल्टाउँछु ।

इन्द्रमायालाई प्रेमसम्मुख मांसप्राचीर खडा नगर्न आग्रह गर्ने, हाउभाउ, कटाक्ष र व्यवहारले प्रेम देखाउने, म तिमीलाई बलात्कार गर्न सक्दिनँ इन्द्रा भन्ने र अन्ततः उसलाई राजी गराएर उसकै इच्छामा आफूहरूबीचका तमाम दूरीलाई मेट्नसक्ने कलावान् पुरुष जो विवाहित छ (यो कुरा इन्द्रमायाले पछि थाहा पाउँछे तर पनि कुनै गुनासो राख्दिनँ), जो राजनीति पनि गर्छ र प्रजातन्त्रको प्राप्तिपछि मन्त्री पनि हुन्छ– यो को हुन सक्ला ? म इन्द्रमायाको अस्तित्वप्रति सोचमग्न हुन्छु ।