राजनीतिक मूल्यपतन र नियति

भूराजनीतिक स्वार्थहरू आधुनिक विश्व राजनीतिमा विस्मयका विषय होइनन् । हरेक मुलुक आफ्नो राष्ट्रिय हितको जगेर्ना र संवद्र्धन गर्न खोज्छन् । यो उपक्रमबीच मुलुकहरूले आपसी सम्बन्धका केही स्तर निर्धारण गरेका हुन्छन् । हितकारी सोचबाट प्रेरित स्तरले मुलुकविशेषको मात्र नभएर क्षेत्रीय विकासमै योगदान पुर्‌याउँछ ।

युरो जोनको अवधारणा, अमेरिका र क्यानडाले कायम गरेको सम्बन्ध परम्परा, आसियान क्षेत्रको एकीकृत उदयलगायत केही चोटिला उदाहरण हामी समकालीन दुनियाँमा देख्न सक्छौँ । युगौँदेखि युद्ध, हिंसा, गरिबी र रोगसँग लडिरहेको अफ्रिकासमेत यतिबेला तुलनात्मक रूपमा सम्हालिन थालेको छ । अपार प्राकृतिक स्रोतको स्वार्थसँग जोडिएर भए पनि शक्तिशाली मुलुकहरूबीच त्यहाँ आफ्नो असल छवि निर्माण गर्ने होड चलेको छ । जसको प्रत्यक्ष फाइदा उठाउनुपर्छ भन्ने चेतना अफ्रिकी महादेशमा हुर्किरहेको छ ।

आजको दिनमा हाम्रा बैठकमा सजाएर राखिने ग्लोब घुमाएर हेर्‌यौँ भने दक्षिण एसिया र मध्यपूर्व मात्रै अँध्यारा गरा जस्ता लाग्छन्, जहाँ बालीनाली मात्र बिग्रेको छैन, विभिन्न खालका अनेक रंगी प्राणघातक सर्पहरूसमेत सल्बलाइरहेका छन् । मध्यपूर्व यतिखेर मानिसले मानिसलाई मार्ने अचम्मको क्रूरताले गाँजिएको छ भने दक्षिण एसियाचाहिँ सबै चिज भएर पनि अविश्वास, घृणा र वैचनीमा फनफनिरहेको छ ।

के यो समस्या एक पक्षको मात्र कमजोरीले भएको हो त ? अवश्य होइन । भूगोल, जनसंख्या, उपादकत्व, ओद्यौगिक विकास, राजनीतिक र सामाजिक संस्कृतिका आधारमा मुलुकहरूको विश्व रंगमञ्चमा अवस्थिति, शक्ति अनि प्रभाव मापन हुन्छ । त्यहीअनुसार मुलुक र त्यसका जनताले आफ्नो लागि एउटा चेत विकास गरेका हुन्छन् । गरिब मुलुकले सन्तुलित सोच, पहुँच र नीति बनाउने विषय अलि कठिनै छ किनभने उसले आफ्नो अधिकतर समय र सामथ्र्य न्यूनतम आवश्यकता पूर्ति खातिरै खर्चेको हुन्छ ।

त्यही भएर अभावमा नैतिकता एकदम ठूलो चुनौती बन्छ । गरिबले गरिबै ताल देखायो, ठीकै छ । तर धनी र सक्षमले राम्रो गरे हुने नि । समस्या त्यहाँनेर तेर्सिन्छ, जब धनीले गरिबलाई झन् गरिब बनाउन चाहन्छ । गरिबलाई दुष्चक्रमै घुमाएर आफ्नो आत्मरति र स्रोत दोहन गर्नु धनीको चेष्टा हुन्छ । यहाँ धनी र गरिबलाई एउटा उदाहरणको रूपमा मात्र लिऊँ । त्यो भौगोलिक र सामरिक रूपमा शक्तिशाली मुलुक एव्म प्राकृतिक अवस्थितिका कारण ठगिएको र इतिहासका कतिपय गल्तीले पिछडिएको मुलुकबीचको विषयसमेत हुन सक्छ ।

मध्यपूर्वको समस्या अलिक विशेष छ । त्यहाँ अतिवादको विष युगौँदेखि गाडिएको हो । धनी राष्ट्रहरूले स्रोतका लोभले त्यो विषको घडा अनाहकमा हल्लाइदिँदा आज संसारभर जहर फैलिरहेको छ । कहाँ कतिबेला त्यो विष आत्मघाती विस्फोट वा बन्दुकधारीहरूको विनाशकारी लीलाका रूपमा प्रकट हुने हो यकिन गर्न सकिँदैन । दक्षिण एसियाको सन्दर्भमा चाहिँ सक्षम भाले बनेर निम्छरोलाई ठुँगिरहने उही प्राकृतिक दोष प्रस्ट छ ।

त्यो दोषले कताकता मध्यपूर्वकै अतिवादको बाटो समात्न खोजेको समेत बेलाबेला देखिन्छ । धन्न, यो क्षेत्रमा शदीयौँदेखिको सहिष्णुता, संयम र मानवीयता निहित परम्पराको बल अझै निख्रेको छैन । आज पनि होन्डुरसको कुनै गाउँमा एउटा भारतीयले नेपाली भेट्यो भने आफ्नौ दाजु वा भाइ भेटेबराबर गर्न सक्छ ।

जनस्तरमा यहाँका जनबीच अझै अपार प्रेम छ । ६ महिनासम्म कुनै जायज कारणले पुष्टि हुन नसक्ने नाकाबन्दी हुँदाहुँदै पनि नेपालीहरूले भारतीयहरूको कुनै अर्थमा कुभलो चिताउने काम गरेनन्, गर्न सक्दैनन् । यो अपार माया र भरोसा कुनै राजनीतिले सिर्जना गरेको मूल्य होइन, नकि नरेन्द्र मोदीले बनाउन खोजेको नयाँ भारतको उद्देश्य ।

दक्षिण एसियाको समस्या भनेकै निम्नकोटीको राजनीति हो । गरिबी र राष्ट्रियतालाई भोटको लागि भजाउने नकचरो संस्कृति यहाँ सर्वस्वीकार्य सामाजिक नियम बनाउन खोजिएको छ । यहाँ दल चलाउनु, त्यसमा आबद्ध हुनु जनसेवाको विषय होइन ।

दलहरू तल्लो स्तरसम्म पूर्णकालीन कुण्ठित कार्यकर्ताहरूको झुण्ड विकास गर्नमै केन्द्रित छन्, जसबाट राजनीतिक कार्यकर्ताहरू जनसेवक पात्रहरू नभएर दलीय आबद्धताको शक्तिलाई दलालीको अस्त्र बनाउने असुरहरू जस्ता बन्न पुगेका छन् । यो दोष उच्च स्तरका नेताहरूले आफ्नो निहित स्वार्थको लागि, भोलि मरेर जाँदा दुनियाँले के भन्ला भन्ने हेक्का नराखी मलजल गरेका हुन् ।

कसले यो दोषलाई व्यवस्थित रूपमा भण्डारण र उपयोग गर्न सक्छ, ऊ नै सफल राजनीतिक प्राणी बन्ने, उसले चुनाव जित्ने, जिताउने क्षमता राख्ने अवस्था छ । समस्या के भने जनस्तरमा समेत यो दोषलाई क्षमताको कडीको रूपमा हेर्न थालिएको छ । हाम्रो समाज यस अर्थमा चरम मूल्य पतन र सामाजिक भष्टाचारको भासमा परेको प्रतीत हुन्छ ।

नेपाली राजनीतिमा यतिबेला ठ्याक्कै यही ‘डायनामिक' पराकाष्ठामा चलिरहेको छ । नेताहरू कतिसम्म बेहोसीमा छन्, रहेछन् भन्ने पछिल्लो राजनीतिक संकटबाटै प्रस्ट भयो । सरकार समीकरणका सामान्य नियमहरूको अभिलेखन नै जो संविधानमा प्रस्टतः हुन सकेन । भुइँचालोको उथलपुथलबाट संविधान जारी गर्नुपर्छ भन्ने नाटकीय उत्साह आउनु, फेरि त्यही संविधानले मुलुक एउटा विभाजित मनोविज्ञानतर्फ उन्मुख हुनु, गराइनु सबै विस्मयका विषय रहे ।

फेरि एक वर्ष बित्न नपाउँदै त्यही संविधान एउटा गठबन्धन परिवर्तनको लागिसमेत प्रस्टसिद्ध हुन नसक्नु कसको लागि लाजमर्दो विषय हो त ? अब सोचौँ, के यो संविधान निर्माण दौरान नेपाली नेताहरू विशुद्ध नेपाली जनताको हितमा केन्द्रित रहेर स्वतन्त्र ढंगले काम गरिरहेका थिए ?

नेपाली जनताले त आफ्नो मतादेशको बलमा आएको संविधानका कारण ६ महिना भोकभोकै मर्नुपर्ने स्थिति आउँदा पनि सम्झौता गरेनन् । तर यो कुराले न नेपाली नेतालाई चेताएको छ न तिनका कार्यकर्तामा नयाँ सोचको प्रार्दुभाव गरेको छ । बरु नेपालमाथि स्थायी रूपमा अनावश्यक नियन्त्रण राख्न खोज्ने विदेशी तत्त्वहरूले बुझ्न पुगे, नेपालीलाई यसरी गलाउन नसकिने रहेछ भनेर । त्यसैले अब उनीहरूको खेल जनतामाथि नभएर तिनै सजिला र सस्ता नेतामाथि केन्द्रित हुन पुगेको छ ।

यति धेरै स्रोत छन्, काम गरे अनाज किन्नुपर्दैन, बुद्धि बेचे पानी चलाएर धन कमाइन्छ । समथर फाँटहरूबाट झलमल हिमालको दर्शन गर्न पाइने अपार प्राकृतिक सौन्दर्य छ । तर हामी माल पाएर चाल नपाएको जस्तो स्थितिमा किन छौँ ?

नेपालले पछिल्लो वर्ष भोगेको नियतिका आधारमा के भन्न सकिन्छ भने नेपाली दलीय संस्कृतिमा अब कालकुट विष पनि सामान्य हो । यति भोला जनता छन्, जो नेताको अक्षमतालाई पेटमा पटुका बाँधेर सहिदिन्छन्, पटक–पटक गल्ती गरेका नेतालाई फेरि–फेरि पनि जिताएर सत्तामै पुर्‌याइरहन्छन् ।

यति धेरै स्रोत छन्, काम गरे अनाज किन्नुपर्दैन, बुद्धि बेचे पानी चलाएर धन कमाइन्छ । समथर फाँटहरूबाट झलमल हिमालको दर्शन गर्न पाइने अपार प्राकृतिक सौन्दर्य छ । बाढी आए उकालोतिर जाऊ, पहिरो आए समथर तिर जाऊ । नेपालमाथि नियन्त्रण राख्न खोज्नेहरूको निहित उद्देश्य नै त्यही स्रोत हो भन्ने जानेर पनि हामी माल पाएर चाल नपाएको भन्नेजस्तो स्थितिमा छौँ ।

एक क्षणको भोकले मानिसलाई अन्नको महत्त्व सिकाउँछ । तिर्खाले आकुल–व्याकुल हुँदाको बखत को चाहिँ खोलानालामा गएर सौच गर्ला ? मानवीय विवेक पद्धतिको सबैभन्दा आधारभूत नियम नै आवश्यकता हो । हामीकहाँ त एक क्षण, एक घन्टाको कुरै रहेन, महिनौँ गयो । अस्पतालमा औषधि र अक्सिजन थिएन । के यतिबेलै सोचिनुपर्ने होइन, अब सम्बन्ध पुराना दोषहरूबाट निर्देशित हुनु हुँदैन भनेर ?

के भारतसँगका सम्बन्धका सकरात्मक पहलुहरू पहिचान गर्ने र सन्तुलनमा आधारित व्यवहार विकास गर्ने विषयको लागि पछिल्लो वर्ष करिब–करिब ‘न्युट्रलाइजेसन' को अवस्था आइसकेको थियो । त्यसको लागि भारतसँगको विशेष सम्बन्धबाट चिनिएका नेताहरूले के पहल गरे त ? आज के गर्दैछन् त ? भारतसँगको हाम्रा कतिपय बेमेल भारतभित्रैका तत्त्वहरूका कारण भयो होला, तर हाम्रा तत्त्वहरू पनि तिनीहरूजस्तै हुनु जरुरी थियो र ?

हामीकहाँ भारत र अन्य छिमेकीसँग सुदृढ र समदूरीय सम्बन्ध विकासको लागि उपयुक्त भूमिका निर्वाह गर्नसक्ने योग्य मानिसहरू पनि छन् नि । भारतको भूराजनीतिक स्वार्थ खासगरी सुरक्षा र स्रोतहरूसँगै जोडिने हो, हामीले पनि हामीसँग भएको चिजको यथोचित मूल्य कायम गरी व्यवहार गर्न सक्छौँ । विश्वमा कैयन् त्यस्ता साना र कमजोर मुलुक छन्, तर ठूला तर अनुदार मुलुकसँग मिल्दो व्यवहार गरिरहेका छन् ।

तर इतिहास र समकालीन प्रमाणहरूले भन्छन्, भारतको लागि नेपाल मात्रै त्यस्तो मुलुक हो, जसले छिमेकी हित भनेर आत्मोत्सर्गमा पनि कुनै कन्जुस्याइँ गरेको छैन । आफ्ना जनता अझै सैनिक भर्तीमा पठाइरहेको छ । प्राकृतिक रूपमा एउटा बफर जोनको काम गरेको छ । अनि प्राकृतिक स्रोतका विषयमा भारतलाई नै पहिलो हकदार बनाइरहेको छ । यति हुँदा पनि बितेको वर्ष जनताले दिएको सन्देश अझै नेताहरूले नबुझेजस्तो गर्नु, सत्ताको दर्खास्त दिनमात्र जानु दुःखलाग्दो मात्रै हो ।