सागरमा हानथाप

अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिका विद्यार्थीमाझ अहिले दक्षिण चिनियाँ सागर बहसको विषय बनेको छ । विश्वविद्यालयका कक्षाकोठाहरूमा फरकफरक देशका विद्यार्थीमाझ यसबारे तातो बहस हुने गरेको छ । देशहरूबीच यस मामिलामा रहेको फरकफरक धारणाको प्रभाव आममानिसमा पर्नु स्वाभाविक नै मान्न सकिन्छ । चर्चा बढ्दै जाँदा यो विषयले थप जटिलता पनि ग्रहण गर्दै जाने सम्भावना पनि हुन्छ ।

साथै बहसको वृद्धिले सम्बन्धित देशहरूको ध्यानाकर्षण गर्न र समाधान निकाल्न पनि मद्दत मिल्छ । राष्ट्रिय राजनीतिजस्तै अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति पनि आमजनताको सरोकारको विषय अवश्य हो । यसको चर्चा विश्वव्यापी रूपमा नै भइरहेको छ । दक्षिणी चिनियाँ सागरका भूगोल र समुद्रमा भूबनोटको कुरा मात्र नभई यो विषय इतिहास, अर्थतन्त्र र विश्व सुरक्षाको चासो पनि हो र समग्रमा यो विश्व राजनीतिको कडीका रूपमा पनि बुझिँदै आएको अवस्था छ ।

के हो दक्षिणी चिनियाँ सागर ?

दक्षिण चिनियाँ सागर पश्चिम प्रशान्त क्षेत्रको सबैभन्दा ठूलो तटवर्ती सागर हो । यसको क्षेत्रफल ३५ लाख वर्ग किलोमिटर छ । चिनियाँ मुख्य भूमिको दक्षिणमा पर्ने यो सागर चीन तथा ताइवानको दक्षिण, फिलिपिन्सको पश्चिम, इन्डोनेसियाका कालिमान्टान तथा सुमात्रा टापुको उत्तर र मलेसियाको पूर्वतिर फैलिएको छ ।

यस सागर उत्तरपूर्वमा बासी तथा वालिङ्टन मार्गमार्फत प्रशान्त महासागरसँग जोडिएको छ भने दक्षिणपूर्वतिर मिन्डोरो तथा बालाबाक मार्गमार्फत जाभा सागरसँग जोडिएको छ । यसबाट स्पष्ट हुन्छ, चीनको मुख्य भूमिलाई सामुद्रिक मार्गमार्फत संसारभर सम्बन्ध विस्तार र जल यातायात सञ्चालनमा यसले महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‌याएको छ ।

दक्षिण चिनियाँ सागरको बाटो गर्दै चीन, जापान, ताइवान र दक्षिण कोरियाले लगभग ८० प्रतिशत तेल आपूर्ति गर्छन् । जलमार्गमार्फत हुने विश्व व्यापारको ४० प्रतिशत कारोबार यही मार्गबाट हुने गर्छ । त्यस्तै चीनको कुल वैदेशिक काराबारको ८० प्रतिशत यसै मार्गबाट हुन्छ । एसियामा हुने आधा व्यापार यही मार्गले समेट्छ ।

दक्षिण चिनियाँ सागरको बाटो गर्दै चीन, जापान, ताइवान र दक्षिण कोरियाले लगभग ८० प्रतिशत तेल आपूर्ति गर्छन् । जलमार्गमार्फत हुने विश्व व्यापारको ४० प्रतिशत कारोबार यही मार्गबाट हुने गर्छ ।

अमेरिकाका लागि यो सागर हिन्द महासागर र प्रशान्त महासागरको बीचमा पर्छ । एसियाको महाशक्ति राष्ट्र बन्ने जुनसुकै देशलाई यो सागरमाथिको नियन्त्रण अति आवश्यक छ । चीनले यो यथार्थलाई राम्रैसँग बुझेको प्रस्ट हुन्छ ।

साथै फिलिपिन्स र मलेसियाले विगतमै दक्षिणी चिनियाँ सागरमा तेल र ग्यास खानी भएको र त्यसमा उसको रुचि भएको बताइसकेका छन् । अहिले चीनले समुद्रको पिँधमा बरफको गोलाभित्र ग्याँस खाँदिएको अवस्थामा पाइने नयाँ इन्धन स्रोत मिथेन हाइडेट पनि त्यहाँ पत्ता लगाएको तथ्यसमेत बाहिर आएको छ । यसले पनि सो सागर सबैको चासोको विषय भएको छ ।

विवादको मूल

दक्षिणी चिनियाँ सागरमा धेरै ससाना टापु छन् । संयुक्त राष्ट्रसंघको कन्भेन्सनमा टापुसम्बन्धी नियमको धारा १२१ मा जलाशयमा प्राकृतिक रूपमा बनेको र समुद्री छालको उच्चतम उचाइभन्दा बढी उचाइ भएको भूबनोटलाई टापु भनिएको छ ।

उक्त नियममा मानव बासस्थान तथा आर्थिक क्रियाकलापका लागि अनुपयुक्त ढुंगाहरूलाई टापु नमानिनेसमेत उल्लेख छ । अर्कोतर्फ अन्तर्राष्ट्रिय कानुनले टापुको किनारादेखि दुई सय न्युतिक माइल अर्थात् लगभग तीन सय ७० किलोमिटर परसम्म जुन देशको टापु हो उसले आफ्नो विस्तृत आर्थिक गतिविधि सञ्चालन गर्न पाउने उल्लेख छ ।

चीनले ऐतिहासिक दस्तावेजहरूका आधारमा दक्षिण चिनियाँ सागरमा रहेका टापुहरूमा आफ्नो हकदाबी गर्दै आएको छ । उसले ऐतिहासिक दस्तावेजहरूका आधारमा दक्षिण चिनियाँ सागरमा चीनको स्वामित्व दुई हजार वर्ष पहिलेदेखि भएको दाबी गर्छ । त्यसैले बेइजिङ यो विषयलाई पूर्ण आन्तरिक मामिला मान्दछ । तर, अन्य छिमेकी देश यो स्वीकार गर्न तयार छैनन् ।

यो विवाद बुझ्न चीनको इतिहासबारे धेरथोर जानकारी राख्नु राम्रो हुन्छ । चीनको इतिहासमा धेरै उतारचढाव छन् । सन् १४०३ देखि १४३३ सम्म मिंग वंशको शासनमा चीनको आर्थिक विकास चौतर्फी रूपमा भएको थियो । मिंग शासनमा चीनले दक्षिणी समुद्रमार्फत विभिन्न देशहरूमा समेत शासन गरेको थियो ।

तर, त्यसपछि स्थापित छिंग वंशको शासन र अफिम युद्धमा हारपछि चीनको इतिहासमा पराजयको शृंखलाजस्तो नै सुरु भयो । लगभग पाँच शतकपछि चीन फेरि दक्षिण सागरमा आफ्नो बलियो उपस्थिति देखाउनसक्ने हैसियतमा आएको छ ।

दक्षिणी चिनियाँ सागरका टापुहरूमाथिको आफ्नो अधिकारलाई चीन आफ्नो गुमेको भूभाग पुनः प्राप्तिका रूपमा बुझ्छ । चीनले कुनै बेला आफ्नो अधिकार रहेका धेरै टापुमध्ये स्पार्टली टापुका सत्ताइसवटा भियतनामले, आठवटा फिलिपिन्सले, आठवटा मलेसियाले र एउटा बु्रनाईले आफनो स्वामित्वमा राखेको ठान्दछ ।

तर, चीनले सन् २००२ नोभेम्बरमा आसियानले गरेको घोषणामा दक्षिण चिनियाँ सागरको मुद्दा बहुपक्षीय भएको स्वीकार गरेको छ । यसकारण यो समस्यालाई अन्तर्राष्ट्रियकरण गर्न सहज भएको मान्न सकिन्छ । फिलिपिन्सको विस्तृत आर्थिक क्षेत्र सञ्चालन हुँदै आएको कालायाम टापुकै शृंखलाको भाग स्कारबोरो द्वीपलाई चीनले आफ्नो दाबी गरेको छ ।

साथै सन् १९८८ देखि भियतनाम र चीनबीच पनि जानसन द्वीपबारे विवाद सुरु भयो । त्यति बेला चीनले सातवटा टापुमाथि दाबी गरेको थियो । सन् १९९५ मा चीनले स्पार्टली टापुकै मिस्चिफ द्वीपमा पनि दाबी गर्‌यो । विश्लेषकहरू चीनको यो कदमपछि स्पार्टली टापुमा चीनको रणनीतिक अभियान आरम्भ भएको बताउँछन् । दक्षिणी चिनियाँ सागरमा भियतनामको चासो विशेषगरी सुरक्षा चासो हो र चीनको बलियो उपस्थितिलाई भियतनाम सुरक्षा खतराका रूपमा बुझ्दैछ ।

चीन के गर्दैछ ?

दक्षिणी सागरका त्यस्ता ससाना द्वीपलाई जग बनाई चीन अहिले आधुनिक सुविधासहितको टापु निर्माण गर्दैछ, जहाँ आधुनिक सुविधाहरू पनि निर्माण गरेको छ । पानीमुनि डुबेका ढुंगालाई जग बनाई चीनले टापु निर्माण गर्दैछ । ती टापुमा तीन किलोमिटर लम्बाइको धावनमार्ग पनि बनाइएको छ, जहाँ चौथो पुस्ताको युद्धक विमान पनि रोक्न र उडाउन सम्भव छ । चीनका छिमेकी देशहरूले चीनको सो कदमलाई शंका गर्दै अनेकन प्रश्न गरेका छन् ।

चिनियाँ सञ्चारमाध्यमहरूमा दक्षिणी चिनियाँ सागरमा माछा मार्ने आमनागरिकको सुरक्षाका लागि आफ्नो देशको स्वामित्वमा रहेका टापुहरूमा निर्माण कार्य गर्दै आएको उल्लेख गरिन्छ । चीनले ती टापुमा सुरक्षाका लागि चिनियाँ जनमुक्ति सेना नराखी प्रहरीमात्र राखेको बताउँछ । हवाई उडानसमेत गर्न सकिने गरी गरिन लागेको निर्माण कार्यलाई चीनले मानव उद्धारका लागि गरिएको तर्क दिने गरेको छ । चिनियाँ विश्लेषकहरू दक्षिणी चिनियाँ सागरको विषयलाई अनावश्यक रूपमा उठाइएको तर्क गर्छन् ।

स्पार्टली टापु र पारसल टापुजस्ता टापुहरू दक्षिणी चिनियाँ सागरका अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण स्थान हुन् । यी टापुमार्फत चीनले दक्षिणी चिनियाँ सागरमा बलियो उपस्थिति र नियन्त्रण कायम गर्न सक्नेछ । अमेरिकी विश्लेषक अलेकजेन्डर भुभिङले चीनको यो निर्माण कार्यलाई लडाइँ नलडी विजय हासिल गर्ने युद्धकलाका रूपमा व्याख्या गरेका छन् ।

उनका अनुसार दक्षिणी चिनियाँ सागरमा चीनले टापु निर्माण गरेपछि त्यस क्षेत्रमा चीनको बलियो आधिपत्य हुनेछ र कुनै पनि देशले चीनमा हमला गर्न सोच्न पनि सक्नेछैनन् । यो सागर वरपरका देशहरूले अमेरिकी सहयोग पाउन पनि गाह्रो हुन्छ किनभने अमेरिका निकै पर पर्छ । उनका अनुसार चीनले युद्धको नभई शान्तिको तयारी गरिरहेछ ।

अन्तर्राष्ट्रिय राजनीति

केही महिनाअघि एसियाको दक्षिणपूर्वी देशहरूको भ्रमणका क्रममा अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामाले दक्षिणी चिनियाँ सागरमाथिको आफ्नो चासो झल्काएका छन् । फिलिपिन्सले अन्तर्राष्ट्रिय अदालतसम्म यो मुद्दा लैजानु र उसको पक्षमा निर्णय हुनुपछाडि अमेरिकी प्रभाव रहेको विश्लेषण छ । चीनले यस दौरान अमेरिकालाई पटकपटक आफ्नो आन्तरिक मामिलामा दखल नदिन सजग गराएका खबरहरू सार्वजनिक भए । चीनको उदाउँदो शक्तिबाट अमेरिकाले चुनौती महसुस गरिरहेको उसको गतिविधिले जनाउँछ । अहिले दक्षिणी चिनियाँ सागरमा अमेरिकाले युद्ध जहाजहरू पठाइरहेछ ।

यी सबै घटनाक्रम हेर्दा चीन र अमेरिकाको सम्बन्ध तिक्ततापूर्ण देखिए पनि वास्तविकता त्यस्तो होइन । चीन र अमेरिकाबीचको सम्बन्ध जेलिएको अवस्थामा छ । चीन र अमेरिकाबीच परस्पर आर्थिक लगानी बढिरहेछ । चीन अहिले विश्व बजारमा आइरहेछ ।

यसकारण यस विषयलाई लिएर चीन र अमेरिकाबीच निकट भविष्यमा द्वन्द्व नै भइहाल्ने सम्भावना छैन । त्यसो त वर्तमान अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिलाई हिजोजस्तो राजनीतिक सिद्धान्तले मात्र निर्धारण गर्दैन । आर्थिक लाभ र उन्नतिको हिसाबकिताब गरेर अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धका आयामहरू तय गरिन्छन् अचेल ।

विश्व अर्थतन्त्रको शिखरतर्फ यात्रारत चीनका लागि पनि आर्थिक हित र उन्नति नै पहिलो नम्बरमा पर्छ । तर, दक्षिणपूर्वी एसियामा अमेरिकी उपस्थितिले चीनको 'एक क्षेत्र एक मार्ग परियोजना'मा बाधा पुर्‌याउने सम्भावना पनि उत्तिकै छ । अर्र्कोतर्फ दक्षिणपूर्वी राष्ट्रहरूको क्षेत्रीय संगठन आसियान तथा लाओस, कम्बोडियाजस्ता देशले दक्षिणी चिनियाँ सागरका विषयमा सम्बन्धित देशहरूबीच नै छलफल गरी टुंगो लगाउनुपर्ने मत राख्छन् ।

तर, आसियान देशहरू दक्षिणी सागरका मुद्दामा फरकफरक खेमामा खडा भएका छन् । आसियानको एकतामा मात्रै दक्षिणपूर्वी देशहरूको भविष्य सप्रिने हो । आसियानमा उत्पन्न हुने विमतिहरूले चीनको आर्थिक विकासलाई नै चुनौती दिन्छ । त्यसैले शान्तिपूर्ण तरिकाले नै दक्षिणी चिनियाँ सागरको मामिला टुंग्याउनुमा चीनको बुद्धिमता हुनेछ ।

तर, अमेरिका लगायतका शक्तिको चासोले चीनलाई सहज शान्तिमा बस्न दिनेछैन । यस्तै सन्दर्भमा युनान विश्वविद्यालयको एक कार्यक्रममा एकजना प्राध्यापकले भनेका थिए, 'चीनका लागि दक्षिणी सागरको मुद्दा ठुलो जित एवं हारको विषय हुनेछ ।'