रुटअनुसार घुम्दैनन् जात्रालु
काठमाडौंः ‘जाऔं, जाऔं उताबाट अगाडि जाऔं’, अधबैंसेले बाटो देखाए । ‘अब हामी उता नजाने, यतैबाट जाने’, गाईको भेषधारण गरेका एक बालकले भने । आफन्तको निधन भएपछि वसन्तपुर दरबार क्षेत्रमा गाईजात्रामा सहभागी भएका उनका बुबाले भने, ‘यहाँ त्यो बाटोमात्रै गएर के गर्ने ? मलाई सबै रुट थाहा छैन ।’ एकछिन अलमलिएका उनी फेरि अघि लागे ।
कालीमाटीका लक्ष्मीनारायण शिल्पकार अचम्ममा परे । उनले शुक्रबार अन्नपूर्णसँग भने, ‘उनीहरूमात्र होइन, थुप्रै आए र गए तर कसैले रुटअनुसार गाईजात्रा निकाल्दा परिक्रमा गरेका छैनन् । पहिलेपहिले नियमअनुसार घुम्ने प्रचलन थियो । भक्तपुर र ललितपुरमा अझै रुटअनुसार घुम्छन् ।’
उपत्यकामा आठ दिनसम्म मनाइने गाईजात्रा खासगरी नेवार समुदायले मृतक आफन्तका नाममा घरबाट गाई वा मानिसलाई गाई बनाएर निकाली जात्रा मनाउने चलन छ । यो पर्व उपत्यकाबाहिर बनेपा, धुलिखेल, पनौती, दोलखा, खोटाङ, भोजपुर, धरान, पोखरालगायतका सहरमा पनि मनाइन्छ । भक्तपुरको खोमाका शिल्पकारले भने, ‘भक्तपुरमा मनाउने शैली पनि फरक छ ।
त्यहाँ मालपुवा, केराउ, काँक्रो, बिस्कुट आदिको पोको बनाइन्छ र बाँडिन्छ, रुटअनुसार प्रत्येक घरबाट निकालिने भएकाले प्याकेट बाँडेबाट थाहा हुन्छ कति घरले गाईजात्रा निकाले भनेर । काठमाडौंमा जताततै घुम्ने चलनले भद्रगोल हुँदैछ ।’
भक्तपुरमा सानो उमेरकाको निधन भए डोकोमा गाईको चित्र बनाएर (साँचा) नगर परिक्रमा गराइन्छ भने ठूलो मानिसको निधन भए चारवटा बाँस र कपडाको (पुरुष भए सेतो कपडा र महिला भए सारी) ताहसाँ बनाएर गाईजात्रा निकालिन्छ ।
काठमाडौंमा यो चलन छैन । भक्तपुरमा गाईहरूको संख्या बाक्लो हुन्छ भने मुकुन्डो लगाउँदैनन् तर काठमाडौंमा गाई वा गाईको विकल्पमा मानिस र सँगै मुकुन्डो पनि लगाएर नगर परिक्रमा गर्ने चलन छ । गाई वा गाईको प्रतिमूर्ति बनाएर नगर परिक्रमा गर्नाले वर्षभरि निधन भएकाहरूले मोक्ष प्राप्त गर्छन् भन्ने धार्मिक मान्यता छ ।
तत्कालीन राजा प्रताप मल्लले पुत्रशोकले विह्ल भएकी रानीलाई दुनियाँले पनि यस्तै शोक व्यहोर्नुपर्छ भन्ने देखाउन जनतालाई वर्षभरि निधन भएका व्यक्तिका नाममा गाईजात्रा निकाली सहर परिक्रमा गराउनू भनी आज्ञा दिएका थिए ।
सोहीबमोजिम गाईजात्राको चलन सुरु भएको र त्यसले पनि रानीको मन शान्त हुन नसकेपछि विभिन्न प्रकारका व्यंग्यात्मक कार्यक्रम र प्रहसन गर्न पनि आदेश दिएअनुरूप आजसम्म पनि प्रहसन हुँदै आएको छ । सोही समयदेखि गाईजात्रा वसन्तपुरस्थित हनुमानढोकास्थित राजप्रासाद भएर जाने चलन आज पनि छ । तर नगर परिक्रमा गर्दाको रुटको प्रयोग भने धेरैले बिर्सिएका कारण काठमाडौंको गाईजात्रा व्यवस्थित हुन नसकेको स्थानीयबासी स्वीकार्छन् ।
वरिष्ठ संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीले पनि गाईजात्रा निकाल्दा घरछेउबाट रुटअनुसार परिक्रमा गरी हनुमानढोका पुगेर घर फर्कंदा व्यवस्थित हुने बताए । ‘पाटनमा अझैसम्म व्यवस्थित ढंगबाट रुटअनुसार गाईजात्रा निकालिन्छ, दुई वर्ष भयो भूकम्पले जताततै टेको लगाउनुपरेकाले केही अप्ठ्यारो परेको । भक्तपुरमा पनि अहिलेसम्म रुटमै नगर परिक्रमा गरेको सुनेको छु’ उनले भने, ‘काठमाडौंमा उपत्यकाबाहिरबाट पनि थुप्रै भित्रिने गरेकाले पनि थाहा नभएर रुट प्रयोग हुन छाडेको हुन सक्छ ।’
प्रतिक्रिया दिनुहोस !
