लामखुट्टे हटाऔँ रोगबाट बचौं

काठमाडौं: जनकपुरकी २३ वर्षीया प्रमिला साहलाई लामखुट्टेको टोकाइ सामान्य लाग्थ्यो । कोठामा होस् या करेसाबारी उनलाई लामखुट्टेले टोक्दाको कुनै प्रवाह थिएन । 'टोक्दा एक छिन दुख्थ्यो त्यसपछि बिर्सिहाल्थेँ', पाटन अस्पतालमा उपचार गरिरहेकी प्रमिलाले भनिन्, 'बल्ल थाहा भयो लामखुट्टे कति घातक हुने रहेछ ।'

प्रमिलालाई केही समयअघि जापानिज इन्सेफलाइटिस पुष्टि भएको छ । जुन रोग लामखुट्टेको टोकाइबाट मानिसमा सर्छ । त्यसबारे जानकारी नहुँदा प्रमिलालाई काठमाडौंसम्मको यात्रा गर्र्दै अस्पताल भर्ना हुनुपर्‌यो । उनकी चार वर्षीया छोरीलाई पनि पटकपटक कडा ज्वरो आउँछ । आफैं बिरामी परेपछि उनले छोरीको ख्याल गर्न समेत पाएकी छैनन् । प्रमिलाजस्ता धेरै मानिस जसले लामखुट्टेलाई बेवास्ता गरेको पाइन्छ । एक/दुई लामखुट्टेले टोक्दैमा के नै होला र ? भन्नेहरू धेरै छन् । तर यसको टोकाइ घातक हुने भएकाले बच्न सबै किसिमको उपाय अपनाउन चिकित्सकले बिरामीलाई सुझाव दिन थालेका छन् ।

शुक्रराज ट्रोपिकल तथा सरुवा रोग अस्पतालका ट्रोपिकल मेडिसिन फिजिसियन डा. अनुप बाँस्तोलाका अनुसार अस्पतालमा धेरै बिरामी आउने गर्छन् । जसलाई लामखुट्टेको टोकाइ सामान्य लाग्छ । परामर्शपछि भने बेलैमा ख्याल नगरेको पछुतो गरेर घर फर्कन्छन् ।

फोहोरमैलाको व्यवस्थापन नहुन, सडक वा घरवरपर खाल्टाखुल्टीमा पानी भरिनु र झाडी बढ्नुजस्ता कारणले अहिले तराई वा गर्मी हुने स्थानबाट लामखुट्टे सरेर पहाड वा हिमालतिर समेत पुग्न थालेका छन् । ती लामखुट्टे आफूमात्र गएका छैनन् विभिन्न संक्रमणजन्य रोगसमेत बोकेर जान थालेका छन् । जलवायु परिवर्तका कारण लामखुट्टेको प्रजननदर बढेको पाइन्छ । लामखुट्टेको टोकाइ बढ्नु तर त्यसको नियन्त्रणमा कुनै चासो नदिँदा वा सामान्य उपायसमेत अपनाउन नसक्दा मानिसहरू रोगको सिकार बन्न थालेका छन् ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनको प्रतिवेदनले बढ्दो लामखुट्टेको टोकाइ घातक हुने र धेरैको ज्यान लिने खतरासमेत बढेको देखाएको छ । चिकित्सकका नेपालमा डेंगु, मलेरिया, जापानिज इन्सेफलाइटिस, चिकनगुनियाजस्ता घातक रोगहरू लामखुट्टेको टोकाइबाट फैलिएको र यसबाट प्रभावित हुनेहरू बढ्दै छन् ।

लामखुट्टेले मानिसलाई टोकेर कडा ज्वरो, एलर्जी, वाकवाकी गराउने तथा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतामा ह्रास ल्याउने गरेको छ । बिरामी भने यो अरू नै कारणले देखिएको समस्या होला भन्दै बस्ने गरेका छन् । थला परेपछि मात्रै चिकित्सक खोज्दै अस्पताल जाने गरेको पाइन्छ । 'पहिले गर्मी मौसममा मात्र लामखुट्टे पाइने गरेको थियो र उनीहरूको टोकाइ पनि त्यति विषालु थिएन तर हिजोआज जताततै र जुनसुकै मौसममा पनि लामखुट्टे पाइने गरेका छन् । जसको टोकाइ घातक बन्ने गरेको छ', डा. अनुप बाँस्तोलाले भने ।

स्वास्थ्य सेवा विभाग, इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाका अनुसार एनोफिलिस, मिनिमस, एनोफिलिस, फ्लुभिएटिलिस, एनोफिलिम म्याकुलेट्स र एनोफिलिम एनुलासिस लाखुट्टेहरू नेपालमा बढिरहेका छन् । यसलाई रोग फैलाउने कडा लामखुट्टेका रूपमा हेर्ने गरिएको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनको दक्षिणपूर्वी एसिया निर्देशक डा. पुनम क्षेत्रपालले लामखुट्टे अत्यन्तै घातक बन्दै गएकाले यसबाट बच्न व्यक्तिसँगै सिंगो मुलुकले सावधानी अपनाउनु पर्ने बताइन् ।

लामखुट्टेले टोकेर नेपालसहित विश्वमा प्रत्येक वर्ष सात लाख २५ हजार मानिसको ज्यान लिइरहेको तथ्यांक छ । यस्तो समस्या नेपालसहित दक्षिणपूर्वी एसियामा बढ्दै गएको छ । लामखुट्टेले ठूलो संख्यामा ज्यान लिन सक्ने चेतावनी पनि संगठनले दिएको छ । नेपालमा यसबारे यकिन तथ्यांक छैन । बिरामी पर्ने र मृत्यु हुनेको संख्या बढ्दै गएको छ ।

बिरामीको संख्या बढ्नु र रोगको वाहक मानिएको लामखुट्टेलाई बेवास्ता गर्नु वा त्यसबारे जानकारी नलिनु मुलुकको लागि ठूलो चुनौती भएको छ । संगठनका अनुसार यी रोगका कारण दक्षिणपूर्वी एसियामा मात्रै एक अर्ब ४० करोड मानिसको स्वास्थ्य, आर्थिक र सामाजिकस्तर खस्किएको छ । डा. क्षेत्रपालले भनिन्, 'जिका भाइरस र यल्लो फिवरसमेत निम्त्याउने संक्रमित एडिस एजेप्टाई लामखुट्टे फैलिने क्रम बढेको छ ।'

वर्षायाममा लामखुट्टे नियन्त्रण गरिएन भने त्यसबाट प्रकोप उत्पन्न हुने जेखिम रहन्छ । लामखुट्टेको प्रजनन दर घटाउन र संक्रमित गराउने लामखुट्टेको नष्ट गर्ने अभियान तीव्र बनाउनुपर्ने देखिन्छ । 'लामखुट्टेको टोकाइबाट फैलिने रोगहरूले यो क्षेत्रलाई ठूलो चुनौती दिएको छ । सहरी भेग होस या ग्रामीण', डा. क्षेत्रपालले भनिन् ।

नेपालले लामखुट्टेको नियन्त्रणका लागि कीटनाशक औषधि छर्ने, झुल वितरण गर्नेलगायत कार्यक्रम गर्दै आएको छ । तर पर्याप्त नभएको विज्ञहरू टिप्पणी गर्छन् । उनीहरू यस्ता कार्यक्रमले मात्र लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्ने दीर्घकालीन उपाय नहुन सक्नेमा जोड दिन्छन् । लामखुट्टेको टोकाइबाट सर्ने गरेको र नेपालका लागि सबैभन्दा पुरानो मानिएको मलेरिया रोगको संक्रमणलाई ३० प्रतिशतसम्म घटाउने लक्ष्य स्वास्थ्य मन्त्रालयले लिएको छ । नेपालमा पुष्टि नभएका तर चुनौती दिइरहेको जिका भाइरसको संक्रमण रोक्नसमेत लामखुट्टे नियन्त्रणको अभियान तीव्र बनाउनु पर्नेछ ।

इपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखाका पूर्वनिर्देशक डा. बाबुराम मरासिनी भन्छन्, 'उपत्यका होस् या अन्य क्षेत्र योजनाबिनै बढिरहेको अव्यवस्थित सहरीकरणका कारण फोहोरमैला अत्यधिक निस्कन थालेको छ । सही व्यवस्थापन गर्न नसक्दा लामखुट्टेको संख्या वृद्धि भएको छ ।' उनका अनुसार अन्य नयाँ संक्रामक रोग फैलिन नदिन लामखुट्टेको संख्याका भएको वृद्धि र यसको टोकाइको प्रभावबारे सरकारले थप अनुसन्धान गर्न आवश्यक छ ।

मौसम परिवर्तन हुनासाथ लामखुट्टेको टोकाइबाट होस् चाहे अन्य कीटजन्य रोग तत्कालै अन्य मानिसमा फैलन सक्छ । त्यसैले हरेक समय लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्ने उपाय अपनाउनुपर्छ ।

कसरी बच्ने ?

स्वास्थ्य सेवा विभाग, कुष्ठरोग नियन्त्रण महाशाखाका प्रमुख एवं सरुवा रोग विशेषज्ञ डा. वासुदेव पाण्डेका अनुसार लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्नु भनेको भयानक रोग लाग्नुबाट बच्नु हो । अनाकमा उपचार खर्च बेहोर्नबाट समेत बच्नु हो । हामीले दैनिक जीवनमा महत्त्वपूर्ण कुरामा ख्याल गर्नुपर्छ । घरमा हुँदा होस् या बाहिर निस्कँदा शरीर ढाकिने गरी कपडा लगाउनुपर्छ ।

घर वा सडकहरूका खाल्डाखुल्डीमा पानी जम्छ र त्यहाँ लामखुट्टेले बच्चा हुर्काउने ठाउँ पाउँछ । फोहोर पानीमा हुर्कन वा बाँच्ने लामखुट्टेको टोकाइ घातक हुन्छ । यस्ता ठाउँमा पानी जम्न दिनुहुन्न । घर वरपरका अत्यधिक झाडी पनि लामखुट्टेको बासस्थान बन्छ । यसलाई हटाउन ढिलो गर्नु हुन्न । बेलाबेलामा लामखुट्टे मर्ने औषधि छर्कनुपर्छ ।

सधैं नै झुलको प्रयोग गर्नुपर्छ । लामखुट्टे नियन्त्रणका लागि बजारमा विभिन्न किसिमका औषधि पाइने गरिन्छ । उचित तरिकाले प्रयोग गर्ने हो भने लामखुट्टेको टोकाइबाट बच्न सकिन्छ । तेल अथवा लोसनहरू हातखुट्टामा लगाएर काम गर्दा लामखुट्टेले टोक्न पाउँदैन । रोग लागिसकेपछि पछुताउनुभन्दा यसबाट बच्नु उत्तम उपाय हुन सक्छ ।