काठमाडौंबाट हराउँदैछ काठमाडौं

काठमाडौंमा कसैले अवैध, अनियमित अथवा अव्यवस्थित भवन वा कुनै संरचना बनाउन खोज्यो भने त्यसलाई रोक्ने निकाय काठमाडौं महानगरपालिका हो । तर, अहिले पहिलोचोटि काठमाडौं महानगरपालिकाले नै बनाएको संरचनालाई अनियमित भयो भन्दै पुरातत्त्व विभागबाट रोक्ने काम भएको छ ।

रानीपोखरीको बीच भागमा निर्माण गरिएको बालगोपालेश्वर मन्दिर सम्पदासम्बन्धी मापदण्डविपरीत पुनर्निर्माण गरेको भन्दै पुरातत्त्वले हालै रोकिदिएको हो । पुरातत्त्वमात्र होइन, अहिले राष्ट्रसंघीय निकाय युनेस्कोले समेत रानीपोखरी निर्माणमा गरिएको यो लापरबाहीप्रति खेद व्यक्त गरेको छ । युनेस्कोले त रानीपोखरीको यही नजिरलाई अघि सार्दै अब काठमाडौंका अरू सम्पदाहरूको पुनर्निर्माण पनि शंकाको घेराभित्र आएको संकेत दिएको छ ।

उक्त मन्दिर बनाउने जिम्मा महानगरपालिकाले पाएको हो । पुनर्निर्माणमा भएको यो रोकावटको साथसाथै अब युनेस्को, पुरातत्त्व विभाग र काठमाडौं महानगरपालिकाबीच पुनर्निर्माण भनेको कसरी हुन्छ त भन्ने विषयमा बहस पनि सुरु हुन्छ होला ।

गत सालको महाभूकम्पमा क्षति भएका धेरै सम्पदामध्ये रानीपोखरीको बालगोपालेश्वर मन्दिर पनि एक हो । पानीको बीच भागमा उभिएको कारणले यो मन्दिर फरक भए पनि वास्तुका हिसाबले भने त्यति जटिल भने होइन । यति सामान्य मन्दिर त उसको मौलिक शैलीअनुसार पुनर्निर्माण गरिँदैन भने अरू जटिल सम्पदाहरूको पुनर्निर्माण झन् कसरी गरिने होला भन्ने डरलाग्दो प्रश्न यसले उठाइदिएको छ ।

-सदियौंदेखि काठमाडौंको मौलिक सम्पदाका रूपमा रहँदै आएको रानीपोखरीमाथि अहिले भएको असभ्य आक्रमणबाट काठमाडौंका जनता खिन्न छन् ।

अझ त्योभन्दा पनि डरलाग्दो त के हो भने मापदण्ड मिचेर सम्पदाहरू बनाउने यो काम कुनै ठेकेदारले नभई स्वयं आफैं नियामक संस्था रहेको काठमाडौं महानगरपालिकाको नेतृत्वमा भइरहेको छ । पुरातत्त्वले काम रोक्ने निर्देशन दिइसक्दा पनि महानगरपालिकाले आफूलाई त्यस्तो निर्देशन दिने अधिकार पुरातत्त्वसँग नभएको जिकिर गरिरहेछ । वास्तवमा महानगरपालिकाले पनि काठमाडौं महानगरलाई अझै बुझिसकेको रहेनछ, उसको भनाइले यस्तै बताउँछ ।

रानीपोखरी काठमाडौंको सामान्य पोखरी होइन । निकै वर्ष लगाएर यसको निर्माण गरिएको थियो । १७२७ सालको शुक्लपदा पूर्णमास्या तिथि सोमबारका दिन यसले पूर्णता प्राप्त गरेको इतिहासकार शंकरमान राजवंशीद्वारा लिखित पुस्तक 'रानीपोखरीको इतिहास'मा उल्लेख छ । स्थानीय नेपाल भाषामा यसलाई 'न्हूपुखू' भनिन्छ अर्थात् नयाँ पोखरी ।

त्यति बेला काठमाडौं उपत्यकामा आफैं बनेका वा बनाइएका अन्य पोखरीहरू पनि थुप्रै थिए । जस्तै– खिचापोखरी (जुन अहिले छैन), इखापोखरी (जुन अहिले लोप हुने क्रममा छ), कमलपोखरी आदि । कीर्तिपुरको देय्पोखरी । भक्तपुरको सिद्धपोखरी । यी सबै पोखरीभन्दा रानीपोखरी भिन्न छ । इतिहासकार योगेन्द्रमान श्रेष्ठका अनुसार रानीपोखरी काठमाडौंको तत्कालीन सहरभन्दा अलिकति मुनितिर पारी बनाइएको छ ताकि पानी यसमा सजिलै जम्मा हुन सकोस् ।

पोखरीमा सधैं पानी आइरहोस् भनी पोखरीको बीच बीचमा धेरै इनारहरू पनि खनिएका छन् । साथै पानीको 'क्याचमेन्ट एरिया' कायम रहोस् भनी पोखरीसँगै टुँडिखेलको ठूलो चौर पनि खुला छोडिएको छ । पोखरीलाई तीर्थकै रूप दिन यसमा नेपाल र भारतका ५१ वटा तीर्थहरूबाट ल्याइएको पानी खन्याइएको थियो ।

यसमा भारतको वाराणसी, विश्वनाथ, वैद्यनाथ, गंगासागर र समुद्रको पानीका साथै नेपालका कालीगण्डकी, मुक्ति क्षेत्र, सप्तगण्डकी, सप्तकोसी, वराह क्षेत्र, गोसाइँकुण्ड, बूढानीलकण्ठलगायत काठमाडौंका विभिन्न नदीमा अवस्थित तीर्थहरू पर्छन् । यसरी यो पोखरी त्यति बेला पूर्ण रूपले नै नयाँ थियो, त्यसैले यसलाई 'न्हूपुखू' भनियो ।

स्थानीय मानिसहरू हरेक बिहान यो पोखरीमा मुख धोई सँगैको मन्दिरमा भगवान्को दर्शन गर्थे । पोखरीको बीच भागमा अवस्थित मन्दिरसम्म सीधै जान सकिन्थ्यो । तर, कालान्तरमा पोखरीमा फाल हाली आत्महत्या गर्नेहरू बढ्न थालेपछि राणा प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेरले त्यहाँ फलामे बार र कुरुवासमेत राखिदिएका थिए ।

राजा प्रताप मल्लले पुत्रवियोगमा परेकी आफ्नी रानीको मन बहलाउन यो पोखरी निर्माण गरेको इतिहासमा उल्लेख छ । नेपालको राजनीतिक इतिहासमा राजा प्रताप मल्लको छुट्टै स्थान रहेको पाइन्छ । उनी आफ्ना बुवा राजा लक्ष्मीनरसिंह मल्ललाई 'अपदस्थ' गरी सिंहासनमा पुगेका थिए ।

पछि उनले पनि आफू जिउँदो छँदै कान्छा छोरा चक्रवेर्तिन्द्र मल्ललाई गद्दीमा राखी राजा बनाएका थिए । तर, दुर्भाग्य, छोरा चक्रवेर्तिन्द्र गद्दीमा रहेकै बेला मृत्यु भयो । त्यति बेला प्रताप मल्लका थुप्रै रानी थिए । भनिन्छ, उनका वैध रानीहरू नै नौजना थिए । तीमध्ये सबैभन्दा प्रिय रानी थिइन्— राजमाता अनन्तप्रिया । चक्रवेर्तिन्द्र अनन्तप्रियाबाटै जन्मिएका छोरा थिए ।

-काठमाडौं काष्ठ, प्रस्तर, धातुकलामा मात्र होइन' वास्तुकलामा पनि आफ्नै मौलिकता भएको सहर हो । काठमाडौं उपत्यकाको तीन सहरमा निर्मित तीनवटै दरबार यो मौलिक वास्तुकलाको नमुना हो ।

छोराको मृत्युले आफ्नी सबैभन्दा प्रिय रानीले अत्यन्तै विरह गरेको हेर्न नसकी प्रताप मल्लले यो विशाल पोखरी निर्माण गरेको वंशावलीहरूमा उल्लेख छ । रानीको मन बहलाउन बनाएको पोखरी भएकाले यसलाई पछि 'रानीपोखरी' पनि भन्न थालियो । प्रताप मल्ल तन्त्रविद्यामा अत्यन्तै विश्वास गर्ने भएकाले उनले यो पोखरी पनि तन्त्रविद्यामा आधारित भई निर्माण गरेको विश्वास गरिन्छ ।

रानीपोखरीमा पानी सुक्यो, पानीको रङ फेरियो वा त्यहाँका माछा मर्न थाले भने देशमा विघ्न हुनसक्छ भन्ने जनधारणा छ । भीमसेन थापाको अन्त्यअघि रानीपोखरीको पानी रातो हुँदै आएको देवमाला वंशावलीमा उल्लेख छ ।

प्राचीन कलाविद् डा. गौतम वज्राचार्यका अनुसार प्रताप मल्लले रानीपोखरी निर्माण गरेको बेला त्यहाँ बनाइएको मन्दिरलाई 'लुँ देगः' भन्ने गरिएको थियो । नेपाल भाषामा 'लुँ देगः' को अर्थ 'सुनको मन्दिर' भन्ने हुन्छ । यसबाट थाहा हुन्छ, त्यहाँ सुन लेपन गरिएको छानावाला कुनै मन्दिर रहेको हुनुपर्छ ।

यो मन्दिर निर्माणको ८० वर्षपछि बनाइएको एउटा पुरानो चित्रमा त्यहाँ शिखर शैलीको मन्दिर बनिसकेको देखिन्छ । जंगबहादुरले त्यसलाई पनि भत्काएर गुम्बज शैलीको मन्दिर बनाए । अहिले त्यो गुम्बज पनि ध्वस्त भएर पिल्लरवाला 'बंगला शैली' को मन्दिर बन्न लाग्दैछ । पुनर्निर्माण भनेको त बीचमा जीर्णोद्धार हुँदा हुन गएको त्रुटिलाई समेत सच्याएर 'ओरिजिनल'तिर जाने अवसर पो हो त ।

महानगरपालिकाले यति पनि नबुझ्नु दुःखको विषयमात्र नभई खतरनाक पनि हो । सम्पदा संरक्षणकर्मी आलोक तुलाधर भन्छन्, 'सायद यही खतरालाई इंगित गर्न होला, युनेस्कोले आफ्नो विज्ञप्तिमा दुई पंक्ति थपेको छ- ...रानीपोखरीको यो पुनर्निर्माणले वसन्तपुरको काष्ठमण्डप, मैजुदेगः जस्ता सम्पदाको पुनर्निर्माणमा समेत शंका जन्माइदिएको छ ।'

-काठमाडौंलाई सांस्कृतिक नगरी भनेर प्रचार गरिएको छ । तर, राज्यले आजसम्म यो सांस्कृतिक नगरको चीरहरणबाहेक अरू केही गर्न जानेन ।

यसरी सदियौंदेखि काठमाडौंको मौलिक सम्पदाका रूपमा रहँदै आएको रानीपोखरीमाथि अहिले भएको असभ्य आक्रमणबाट काठमाडौंका जनता खिन्न छन् । तर, प्रसंग यतिमै सीमित छैन । काठमाडौंका सम्पदाप्रेमीले यति बेला महानगरपालिकाकै पहलमा पुरानो बसपार्कमा निर्माण गर्न लागिएको 'काठमाडौं टावर'बारे पनि प्रश्न उठाएका छन् ।

त्यसविरुद्ध प्रदर्शन गरेका छन् । महानगरपालिकाले त्यहाँ २३ तले भवन बनाई पूर्णकालीन व्यापार गर्ने रणनीति बनाएको छ । यसबाट धेरै प्रश्न उठेका छन् । जस्तो, थुप्रै सांस्कृतिक सम्पदाहरू रहेको काठमाडौंमा ती सम्पदाहरूको छेवैमा यति ठूलो भवन बनाउन मिल्छ ? काठमाडौं उसै पनि भूकम्पको जोखिम क्षेत्र हो । यस्तो क्षेत्रमा खुला स्थान (ओपन स्पेस) हरू प्रशस्तै रहनुपर्छ । महानगरपालिकाको यो कामले ओपन स्पेसहरू बचाउँछ कि नाश गर्छ ?

काठमाडौं महानगरपालिकाको काम सेवा हो कि व्यापार ? महानगरपालिकाले त्यहाँ बनाउन लागिएको २३ तले भवनको नक्सा पनि सार्वजनिक गरेको छ । तर, त्यो नक्सामा रहेको घर कुनै पनि कोणबाट काठमाडौंको घरजस्तो लाग्दैन । काठमाडौं काष्ठ, प्रस्तर, धातुकलामा मात्र होइन वास्तुकलामा पनि आफ्नै मौलिकता भएको सहर हो । काठमाडौं उपत्यकाको तीन सहरमा निर्मित तीनवटै दरबार यो मौलिक वास्तुकलाको नमुना हो ।

राणाहरूले बनाएका दरबारहरू बेलायत र फ्रान्सको नक्कल हो । तर, मल्लकालीन दरबार संसारका कुनै पनि दरबारको नक्कल होइन । यी दरबारहरू विश्व सम्पदा सूचीमा पर्नुको कारण पनि यही हो । तर, महानगरपालिकाले पुरानो बसपार्कमा निर्माण गर्न लागेको भवनको नक्सा हेर्नोस्, के त्यो काठमाडौं सहरको कुनै मौलिकतासँग जोडिएको छ ? काठमाडौं महानगरपालिकाजस्तो संस्थाले काठमाडौंमा बनाउने भवन यस्तो हुन्छ ?

-महाभूकम्पमा ढलेका सम्पदाहरूको पुनर्निर्माण रानीपोखरीजस्तै गर्दै जाने हो भने काठमाडौंको जीउमा लाज छोप्नका लागि पनि कुनै पहिचान बाँकी रहनेछैन ।

भन्न त काठमाडौंलाई सांस्कृतिक नगरी भनेर प्रचार गरिएको छ । तर, राज्यले आजसम्म यो सांस्कृतिक नगरको चीरहरणबाहेक अरू केही गर्न जानेन । यसले गर्दा काठमाडौं संस्कृतिको मात्र केन्द्र होइन, अरू धेरै अवाच्छित वस्तुहरूको पनि केन्द्र बन्न पुगेको छ । जस्तो राजनीति, अर्थतन्त्र, स्वास्थ्य, फिल्म निर्माण (त्यसैले यसलाई कलिउड भन्ने नाम पनि दिइएको छ), सहरी विकास, शिक्षा, स्वास्थ्य, उद्योग, खेलकुद, अपराध जम्मैको केन्द्र । के काठमाडौंजस्तो एउटा सानो सहर यति धेरै केन्द्रको भारी बोकेर अघि बढ्न सक्ला ?

काठमाडौंले आफ्नो पहिचान गुमाउँदै गएकोमा अहिले व्यापक चिन्ता जाहेर हुँदैछ । महाभूकम्पमा ढलेका सम्पदाहरूको पुनर्निर्माण रानीपोखरीजस्तै गर्दै जाने हो भने काठमाडौंको जीउमा लाज छोप्नका लागि पनि कुनै पहिचान बाँकी रहनेछैन । त्यति बेलाको सहर काठमाडौंबिनाको काठमाडौं हुनेछ ।