दुष्ट आत्माले मात्र दुःख दिन्छ

महाआख्यान महाभारतभर द्रौपदी र पाँच पाण्डवको वैवाहिक सम्बन्ध चर्चित छ । त्यस्तै वैवाहिक सम्बन्धको झल्को दिने नाटक 'थाङ्ला' शिल्पी थिएटरमा मञ्चन भइरहेको छ । यहाँ यथार्थ गाँसिएको छ । सरुभक्तले करिब दुई दशकअघि लेखेको नाटक उतिबेलै पोखरा र काठमाडौंका दर्शकको मन जित्न सफल भएको थियो । नेपालको पश्चिम हिमाली क्षेत्र, लोमान्थाङ इलाका र खम्बु क्षेत्रमा समेत प्रचलित बहुपति प्रथालाई उतारिएको छ नाटकमा ।

नाटकको सान्दर्भिकता अहिले पनि उत्तिकै रहेको बताउँदै निर्देशक अनुप बरालले भने, 'धर्म, संस्कार र परम्पराका आडमा चलिरहेको प्रथालाई बाहिर ल्याउन खोजेका हौं । अन्धविश्वासले जेलेको कुरालाई उतारेका हौं । हामीले नाटकमा त्यहाँको स्थानीयता छाडेका छैनौं । समय सान्दर्भिक बनाउन पनि प्रयास गरेका छौं ।'

रचनागर्भ

सरुभक्तको बाल्यकालमा आजको पोखरा केवल गाउँ जस्तो थियो । उतिबेला उपल्लो मुस्ताङतिरका मान्छेहरू जाडो छल्न पोखरा आउँथे र व्यापार गर्थे । मुस्ताङीहरूले ल्याएका घोडा, खच्चडहरू आफ्नै बारीमा चर्ने गरेको र कहिलेकाहीँ बाघले खाएको समेत सरुभक्तले देखेका रहेछन् । जाडो सकिएपछि उनीहरू फर्किदा न्यास्रिन्थे रे उनी । ती नवआगन्तुक दाँवलेहरूसँग खेल्दाको रमाइलो उनका मानसपटलमा अमिट छाप बनेको रहेछ । बजारको विस्तारीकरण सँगै यो क्रम हट्दै गयो । तर बाल्यकालको त्यो सम्मोहनले उनलाई कहिल्यै छाडेन ।

तिब्बती मूलका भोटेहरूको अवस्था बुझ्न सरुभक्तले उपल्लो मुस्ताङको भ्रमण गरेछन् । हिमाली शेर्पाबारे लेखिएका अन्य भाषाका लेखोटहरू पढेछन् । यहाँको परम्परा र संस्कृतिले लोभ्याएपछि उनले 'थाङ्ला' लेखे । हिमालमा विराजमान देवतालाई शेर्पाहरू 'थाङ्ला' भन्दछन् ।

नाटकले शेर्पा समाज र संस्कृति गज्जबले प्रस्तुत गर्दछ । सबै घटना छोर्तेन वरिपरि घुम्छन् । त्यहाँ प्रयोग गरिएको सजावट, भाँडावर्तन र व्यापारबाट ल्याइएका बोराहरू दुरुस्तै लाग्छन् । शृंगारमा विशेष ध्यान दिइएको छ । लुगाफाटो र गहनाले हिमाली भेगकै झल्को दिन्छ । पात्रहरूका टाउकामा ऊनीको रातो धागोले स्थानीय चलनलाई उजागर गर्छ । घरको आकार र झ्यालमा पोतिएका रङहरूले उपल्लो मुस्ताङ डुलाउँछ । मञ्चमा प्रयोग भएका सिँढीहरूले स्थानीय उकालीओरालीको संकेत गर्छ ।

०००

नाटकको मूल विषय बहुपति प्रथा हो । लोप्साङ विवाह गरेर घरमा भित्रिँदा उसका तीनजना लोग्नेहरू हुन्छन् । तीन दाजुभाइमध्येको कान्छो पेम्बा सानै हुन्छ । मातृृबात्सल्यबाट वञ्चित पेम्बालाई लोप्साङले हेरचाह गर्छे, हुर्काउछे । पेम्बा बढ्दै जान्छ । कुरो बुझ्दै जान्छ । उसलाई परम्परागत संस्कार मन पर्दैन । आमा समान कि लोप्साङलाई भाउजूको रूपमा मात्र हेर्छ ।

श्रीमतीको रूपमा उसलाई स्वीकार्न चाहँदैन, मान्दैन । सामाजिक र पारिवारिक दबाबलाई थेग्न नसकेर उसले विद्रोह गर्छ । खराब आत्माले दुःख दिएको भन्दै उसलाई लामाको कठघरामा उभ्याउनेलगायतका प्रपञ्च गरिन्छ । उसलाई स्वतन्त्रता नै प्यारो छ । कुरीतिहरूबाट मुक्ति चाहन्छ ।

नाटकमा शेर्पा संस्कृतिलाई उतार्न निकै मेहनत गरिएको देखिन्छ । उनीहरूको हिमाली देवताप्रतिको अगाध आस्था र भरोसा झल्किन्छ । पुनर्जन्मप्रतिको विश्वास प्रष्टिन्छ । सानैमा धनुष चलाउन सिक्ने परम्परा देखिन्छ । फरक संस्कृति भएकालाई त्यहाँको मान्छे मरेपछि डाँडामा लगेर गिद्धलाई खुवाएर दाह संस्कार गर्ने तरिकाले आकर्षित गर्छ । दुष्ट आत्मा, अकालमा ज्यान गुमाउनेहरू र आत्महत्या गर्नेहरूले पछि दुःख दिने उनीहरूको बुझाइ छ । अन्य पेसा व्यवसायमा हात हाले पनि धर्म छोड्न नहुने उनीहरूको विश्वास छ ।

नाटकमा सामयिकता दिन खोजिएको छ । लेखकको अनुमतिमा सुरुको र टुङयाउनीको केही भाग थपिएको बताउँछन्, निर्देशक बराल । फरक समुदायका पात्र समेतको उपस्थितिले नाटक बलियो बनेको छ । सामाजिक, सांस्कृतिक सहिष्णुताको आभास मिल्छ । लोकशैली र प्रकाशको तादात्म्यले नाटक सजीव बनेको छ । प्रविधिमा साथ दिइरहेका आशान्त शर्मा भन्दै थिए, 'रंगमञ्चमा प्रकाश केवल बोल्नुमात्र होइन । उज्यालो बनाउनुमात्र होइन । यसको प्रत्यक्ष सम्बन्ध हुन्छ, पात्र र घटनाहरूसँग । हामीले यसपालि सकेसम्म मेहनत गरेका छौं । '

सन्देश

नाटकले सामाजिक मूल्य मान्यतालाई समयानुकूल बनाउनुपर्नेमा जोड दिएको छ । न त पुराका पूरा चामत्कारिक सुधारको चाहना राख्छ न त यथास्थितिलाई प्रश्रय दिन्छ । पेम्बाको विद्रोही भावनालाई जो कसैको समर्थन रहन्छ । उसको एक युवतीसँगको असफल प्रेमले जो कसैको मन छुन्छ ।

दन्त्यकथाजस्तो लाग्ने देशकै लोपोन्मुख संस्कृतिप्रति लेखक र निर्देशकले न्याय गरेका छन् । नाटकको अन्त्यमा सुधारका चाहनालाई सम्बन्धित पक्षबाटै अघि सारिएकाले अझ गहकिलो भएको छ । पर्यटन व्यवसायमा जमेको छिरिङ पेम्बाको छातीमा दुष्ट आत्मा नरहेको बताउँछ । पेम्बाजस्ता व्यक्तिको समाजमा आवश्यकता बोध गर्छ । पेम्बा आकुको पुनर्जन्मको लागि प्रार्थना गर्छ । ऊ धर्मका नाममा हुने बन्धनभन्दा स्वतन्त्रता प्यारो ठान्छ ।

पात्रहरूको भाषामा एकरूपता छैन । सबैमा शेर्पाको लवज आउँदैन । बेलाबेला गिज्याएको भान हुन्छ । १८ वर्षअघि पोखरामा यही नाटकमा अभिनय गरेका ५४ वर्षीय प्रकाश घिमिरे भन्दै थिए, 'उही पात्र उही जोसमा अभिनय गर्दा अनौठो लाग्दैछ । झन् तन्नेरी भएको महसुस गर्दैछु ।' घरबूढीको भूमिकामा छिन्, लोप्साङ अर्थात् दिया मास्के । साङ्गे लामाको भूमिकामा दर्पण राजवंशी । तीनैजना फरक समुदायका भएर पनि दुरुस्त लाग्छन् ।

साँच्चै उपल्लो मुस्ताङकै कुनै घरका पिँढीमा बसेर हेरे जस्तो लाग्छ नाटक । पेम्बाको विद्रोहले उद्वेलित गराउँछ भने हिमाली भेगको अन्त्येष्टि संस्कार र शुभकार्यमा बजाइएका बाजाहरूले मन्त्रमुग्ध पार्छ ।