पाँच वर्षमा भित्रियो खर्बको सुन

काठमाडौः पाँच वर्षयता नेपालमा ९९ अर्ब १४ करोड रुपैयाँको सुन भित्रिएको छ । यस अवधिमा नेपाली उपभोक्ताको आयस्तरमा आएको परिवर्तनसँगै सुन आयातमा पनि वृद्धि भएको हो । उपभोक्ताको आयस्तरमा वृद्धि भए पनि आय अनुत्पादक क्षेत्रमा थुप्रिएको राष्ट्र बैंकको तथ्यांकले देखाएको छ ।

वार्षिक ८० हजार नौ सय २१ रुपैयाँ आय भएका नेपालीले नगद सम्पत्ति भए पनि अनुत्पादक सम्पत्तिका रूपमा गणना हुँदै आएको सुनमा ठूलो लगानी गरेको तथ्यांकले देखाएको छ । आर्थिक वर्ष २०६८/६९मा ५७ हजार तीन सय ३७ रुपैयाँ प्रतिव्यक्ति आय भएका नेपालीले २५ अर्ब ७७ करोड रुपैयाँ सुन किन्नमा खर्चिएका छन् ।

समीक्षा अवधिको अघिल्ला तीन वर्ष नेपालमा वार्षिक २५ अर्बको हाराहारीमा सुन भित्रिए पनि पछिल्लो दुई वर्षमा नेपालमा सुन भित्रने क्रम कमी आएको छ । अघिल्लो वर्ष जति बेला नेपालमा अत्यधिक चाँदी भित्रियो, त्यसवर्ष थोरै परिमाणमा मात्र वैधानिक सुन भित्रिएको छ ।

पछिल्लो समय अवैधानिक बाटोबाट आएको सुनले बजार पाउन थालेपछि वैधानिक सुनको आयातमा कमी भएको हो । तस्करीको सुन प्रतितोला पाँच हजार रुपैयाँसम्म सस्तोमा पाइने भएकाले यस्तै सुनबाट बजार चलिरहेको न्यूरोटका एक सुन व्यवसायीले बताए ।

बैंकमा सुन किन्न जाँदा प्रक्रियागत भन्झट र सानो परिमाणमा सुन किन्न नपाउने व्यवस्थाका कारण पनि सहज र सरल तरिकाले आफ्नै व्यावसायिक स्थलमै ल्याएको सस्तो सुन किन्न व्यवसायी आकर्षित भएका हुन् । व्यवसायीले सानो परिमाणमा पनि सुन किन्न पाउनुपर्ने माग राख्दै आएकाले गत सातामात्र मन्त्रिस्तरीय निर्णयबाट सानो परिमाणको सुन पनि आयात गर्न पाउने व्यवस्था भएको छ ।

वार्षिक ८० हजार नौ सय २१ रुपैयाँ आय भएका नेपालीले नगद सम्पत्ति भए पनि अनुत्पादक सम्पत्तिका रूपमा गणना हुँदै आएको सुनमा ठूलो लगानी गरेको तथ्यांकले देखाएको छ

यो व्यवस्थाअनुसार बैंकहरूले अब एक सय ग्राम, दुई सय ग्राम, पाँच सय ग्राम र एक किलोको परिमाणमा सुन ल्याउन पाउने भएका छन् । सानो परिमाणमा सुन आयात गर्न पाउने व्यवस्थासँगै व्यवसायीले पनि सानो परिमाणमा सुन किन्नका लागि बाटो खुलेको राष्ट्र बैंकले जानकारी दिएको छ ।

‘चार हजारदेखि पाँच हजारसम्म सस्तोमा पाइने सुन किनेर विगत तीन वर्षदेखि व्यापार सञ्चालन गर्दै आएको छुँ,’ ती व्यवसायीले नाम नबताउने शर्तमा भने ‘ म जस्तै अन्य धेरै व्यवसायीको व्यवसाय यसरीनै सञ्चालन भएको छ ।’ ‘सरकारले ल्याएको सुन किनेर को झन्झटमा फसिरहोस्, सस्तो सजिलो उपाय अपनाउमानै व्यवसायिक हित छ,’ती व्यवसायीले अन्नपूर्णसँग भने ।

अझ यस्तो व्यवसाय उपत्यका भित्रभन्दा बाहिर मौलाएको उनीहरूको भनाइ छ । बैंकले आयात गरेको सुन उपत्यका बाहिर नलैजाने र व्यवसायी स्वयंले सुन लैजाँदा बढी रिक्स हुने भएकाले पनि उपत्यका बाहिर प्रायः अवैधसुनबाट बजार चलिरहेको राष्ट्र बैंकमा भेटिएका सर्लाही, महोत्तरी तथा बाराका व्यवसायीले बताएका छन् ।
२०६६/६७ मा करिब ३८ अर्ब रुपैयाँको सुन आयात भएपछि नेपाल राष्ट्र बैंकले विदेशी मुद्रा बाहिरियो भन्दै सुन आयातमा कोटा प्रणाली लागू गरेको हो ।

कोटा प्रणालीबाट नेपाल भित्रिएको सुनले बजार धान्न नसकेको बताउने व्यवसायी पछिल्लो समय सस्तो सुन पाउन थालेपछि उपभोक्ताले पुनर्निर्माणका लागि पुरानो सुन बिक्रीमा ल्याएको र त्यहिबाट बजार चलिरहेको बताउँदै आएका छन् ।

पछिल्लो समय राजधानीकै ठूला सुन व्यवसायी तस्करीमा संलग्न भएकाले सुनको आयात घटेको जनाकारले बताएका छन् । ठूला सुन व्यापारीको सुन तस्करीमा संलग्नताबारे नेपाल प्रहरीको केन्द्रीय अनुसन्धान ब्यूरोले अनुसन्धान गरिरहेको छ ।

नियमनकारी निकाय नेपाल राष्ट्र बैंक, भन्सार विभाग र राजस्व अनुसन्धान विभागबीच पनि सुन तस्करी गर्नेलाई कारबाही प्रक्रिया अघि बढाउने निर्णय भए पनि अझैसम्म कुनै कारबाही अघि बढाउन सकेको छैन । केही वर्षयता ठूलो परिमाणमा चीनगायतका देशबाट नेपालमा सुन भित्रिए पनि सरकार भने थाहा नपाए जसरी कानमा तेल हालेर बसिरहेको छ । यदि नेपाल राष्ट्र बैंक, अर्थ मन्त्रालय तथा प्रहरी मिल्ने हो भने यो गिरोहको पर्दाफास छिटै गर्न सकिने राष्ट्र बैकका एक अधिकारीले बताए ।

यसले बहुमूल्य धातुमा अपनाइएको नियन्त्रणमुखी नीतिले काम गर्दैन भन्ने पुष्टि गरेको छ । अहिले बजारमा जति पनि सुन तस्करी भएको छ सबै राजस्व छल्नकै लागि भएको बुझिन्छ । १० ग्रामको चार हजार दुई सय भन्सार शुल्क तिर्नु पर्ने व्यवस्थाले पनि सुन तस्करी गर्नेलाई प्रोत्साहन मिलेको विभिन्न जिल्लाबाट राष्ट्र बैंक आएका सुन व्यवसायीले बताए । सरकारले हाल लिँदै आएको राजस्व घटाएमा सुन तस्करी घट्ने उनीहरूको बुझाइ छ । सरकारकै कमजोरीका कारण तथा मिलेमतोमा तस्करीको सुन नेपाल भित्रिएर तत् स्थानमा पुग्ने गरेकोले व्यवसायीले सहजताको बाटो अपनाएको उनीहरूको पुष्टि गरे ।

बजारमा सरकारी कोटाबाट आएको सुन बिक्री नहुँदा पछिल्लो समय बैंकले सुन आयात नै रोकेकाले पनि पछिल्लो दुई वर्र्ष कम आयात भएको आँकडा देखिएको हो । अघिल्लो वर्ष भारतीय मुद्रा भुक्तानका लागि चाँदीको प्रयोग हुन थालेपछि करिब चाँदीको आयात बढेको थियो भने सुनको आयात भने समीक्षा अवधिकै कम आयात भएको छ । त्यस वर्ष करिब २४ अर्ब ६९ करोडको चाँदी नेपाल भित्रिएको थियो ।