चमक गुमाउँदै न्युरोड

काठमाडौंः चोभारमा जन्मिएका किशोर थापाले बाल्यकालमा ठमठम हिँड्दै सहर आएको बिर्सिएका छैनन् । उ बेला सहर भन्ने बित्तिकै न्युरोड र छेउछाउका असन, इन्द्रचोक सम्झिइन्थ्यो । थियो पनि त्यस्तै, काठमाडौंका अरु ठाउँमा गुजुमुज्ज बस्ती रहे पनि आवासीय वस्ती थिए । बजारचाहिँ न्युरोड नै थियो । ‘चोभारबाट न्युरोड आउँदा बाटोमा पर्ने कालिमाटी, त्रिपुरेश्वरमा फाट्टफुट्ट पसलमात्र थिए,' ६० वर्षीय उनी सम्झन्छन्, ‘चामल, नुन/तेल किन्न पनि सहर आउनुपथ्र्यो ।'

अहिले तेजरत्न शाक्यका पुराना ग्राहक पार्किङ र जामको कारण देखाउँदै न्युरोडको उनको पसलमा आउन गाह्रो मान्छन् । न्युरोडबाहिर पनि पसल खोल्न पर्‍यो भनेर सुझाव आउन थालेको छ । ठमेलमा जन्मिएका अनुसन्धाता प्रत्युष वन्तका अनुसार उनको बाल्यकालमा न्युरोड भीडभाड नै थियो । फरक के थियो भने, न्युरोडको मूल सडकको बीचैमा गाडी पार्किङ गरिएको हुन्थ्यो ।

‘ट्याक्सी बीच सडकमै प्यासेन्जर कुरिरहेका हुन्थे,' ५१ वर्षीय वन्त सम्झिन्छन् । किलागलका आलोकसिद्घी तुलाधारका अनुसार उनी हुर्किदा मोटर/मोटरसाइकल प्रचुर भइसकेका थिए । तर पार्किङ गर्न समस्या हुन्थेन । अहिले न्युरोड जानु पर्दा पार्किङ गर्न पाइने समय सोच्नपर्ने भएको छ । पार्किङका लागि धेरैबेर चक्कर लगाउन/कुर्नपर्ने विचार गरी दिईएको समयभन्दा अघिनै मान्छे भेट्न न्युरोड पुग्न पर्छ । ‘यो हुलमुलमा सकेसम्म जानै नपरे हुन्थ्यो लाग्न थाल्यो', उनी थप्छन ।

१९९० सालको भूकम्पले क्षतिग्रस्त सहरको पुनःनिर्माणका क्रममा जुद्धशमशेर टुँडिखेलको पश्चिमपट्टि बसन्तपुरसम्म सडक खोलेपछि विकास भएको थियो, न्युरोड । आलोकसिद्धीका अनुसार भूकम्पअघि धरहराबाट खिचिएको फोटोमा न्युरोडको अहिलेको मूल सडकमा गुजुमुज्ज घर देखिन्छन् । जुद्ध सडक नहुँदा हनुमान ढोका आउजाउ गर्न प्युखाको बाटो प्रयोग हुन्थ्यो । त्यो भन्दा पनि पुरानो ओटुको बाटो हो । एक हजार वर्षअघि बनेका सहरका बाटा सा“घुरा थिए । न्युरोडमा चौडा सडक बन्दा यति ठूलो बाटोको के काम भनिन्थ्यो ।

चौडा सडकको कारण न्युरोडमा चहलपहल बढ्न समय लागेन । आलोकसिद्धीका अनुसार पुरानो सहरमा स्थापित व्यापारी न्युरोडतिर सर्न थाले । यसक्रममा स्थानीय नेवार साहूका साथै ‘कोर सिटी' का मारवाडी र रौनियार साहूजीले पनि न्युरोडतिरै पसल खोले । असन, इन्द्रचोकलगायत पुराना बजारलाई जित्न न्युरोडलाई समय लागेन । अब, काठमाडौंको मुख्य बजार न्युरोड भयो ।

सन् १९६० को दशकमा हिप्पीहरू ह्वारह्वार्ती नेपाल छिर्न थालेपछि तिनको केन्द्र झोंछे भयो । यसले पनि न्युरोडलाई पश्चिमा जगतमा चिनायो । हिप्पी युगअघि काठमाडौंमा पर्यटक बस्ने ठाउ“ मरुहिटीलगायत थिए जुन पनि न्युरोडतिर सरे । झोंछेतिरै होटेल÷लज खुले । जनसंख्या र जनघनत्वको सबैभन्दा बढी फाइदा न्युरोडले लिन्थ्यो ।

अनिल चित्रकारका अनुसार सन ५० को दशकमा विदेशीका लागि नेपाल खुला भयो, होटेल÷लज भटाभट खुल्न थाले, न्युरोड चम्कियो । होटेल÷ट्राभल एजेन्सी, एयरलाइन्स अफिस खुल्न थालेपछि अंग्रेजी जानेको मान्छे चाहिने भयो, दार्जिलिङतिरका मान्छे आउन थाले । सन् १९७० को दशकमा कार्पेट र त्यसको केहीपछि गार्मेन्ट उद्योग खुले ।

श्रमिकमा आधारित ती उद्योगमा काम गर्न धेरै मानिस ओइरिए न्युरोडको व्यापार झन् चम्कियो । २०३६ सालपछि दातृ निकायका अफिस खुल्न थाले । राम्रो आर्जन गर्ने वर्गको संख्या बढ्दै गयो । २०४८ पछि निजी स्कुलको बाढी आयो, न्युरोड झन अकासियो । सशस्त्र विद्रोहका कारण गाउँ छाडेर काठमाडौं छिर्दा पनि फाइदा न्युरोडले पायो ।

राजनीतिक गतिविधिको केन्द्र पनि न्युरोडै बन्यो । सहरका नेता, साहित्यकार, कलाकार, पत्रकार भेला हुने ठाउँ बन्यो । सूचनाको स्रोतनै न्युरोड थियो । ‘न्युरोडको पीपलबोटको पात हल्लिए, दरबार हल्लिन्छ पनि भनिन्थ्यो,' तेजरत्न सम्झिन्छन् । पर्यटक ठमेलतिर सर्न थालेपछि कस्मेटिक व्यापार चम्कियो । २०३६ सालपछि चाहिँ न्युरोडमा कुनै खास सामानको बाहुल्य भए, मि िश्रतखालको व्यापार चम्कियो । बसपार्कको कारण सुन्धारा, भोटेबहाल होटेल/लज खुले । यसको फाइदा न्युरोडको बजारलाई भयो ।

अब न्युरोडमा सायदै यस्ता कुरा होलान जुन न्युरोडबाहिर पाइन्नन् । तैपनि न्युरोडमा भीडभाड बढेकै छ । राणाकालमै चोगाछेमा खुलेको अमृत भण्डार छैन । तर अमृत भण्डारमै दूध आपूर्ति गर्ने विष्णु महर्जनले खोलेको ४५ वर्ष पुरानो आरती भण्डार मखन गल्लीमै छ । राणाकालमै खुलेका हलखोरीको कपडा पसल अहिले पनि छ । मुन्चा हाउस आफैमा एउटै इतिहास मानिन्छ । जेम प्यालेस महावीर क्लोथ स्टोर्स कतिपय पचास वर्ष पुराना पसल न्युरोडमा छन् ।

सकसमा न्युरोड सहरमा अरु बजार केन्द्रको निर्माण तीव्र बनेसँगै न्युरोडको महत्व घट्दो क्रममा छ । ‘सुविधासम्पन्न वर्गलाई सर्व गर्न नसक्ने अवस्थामा पुग्यो, न्युरोड', पूर्वअर्थ सचिव रामेश्वर खनाल भन्छन् । न्युरोडको प्रवेश (इन्ट्री) छ तर निस्कने (एक्जिट) छैन । जुन बाटो छिरेको हो, त्यही बाटो निस्कनपर्ने अवस्था छ । प्रवेश पनि घुमाउरो छ । लाजिम्पाटतिरबाट आउनेले सहिदगेट घुम्दै न्युरोडतिर आउनपर्छ । माइतिघरतिर फर्कंदा रत्नपार्कबाट घुमाउरो बाटो निस्कनु पर्छ । ‘संसारभरि ठूला सहरमा न्युरोडजस्तो डाउन टाउन हुन्छन् तर न्युरोडजस्तो एक्जिट नभएको हुन्न', खनाल भन्छन्, ‘एक्जिट न्युरोडको सबैभन्दा ठूलो समस्या हो ।'

नेपाली राजनीति घटनाक्रममा न्युरोड जोडिन्थ्यो । पीपलबोट नेता, साहित्यकार आदि बौद्धिकको भेला हुने अखाडा थियो । न्युरोडले त्यो महत्व उहिल्यै गुमाइसकेको छ । राजनीतिक घटनाक्रममा न्युरोडको भूमिका कम छ । इन्दिरा रेस्टुरेन्ट कुनै बेला सहरका सम्भ्रान्त भेला हुने ठाउँ थियो । न्युरोडमा त्यस्ता केन्द्र अब छैनन् । सहरमा कफी कल्चर लोकप्रिय भइरहँदा न्युरोडमा स्तरीय कफी रेस्टुरेन्टको कमी देखिन्छ । मल्टिप्लेक्स थपिँदैछन् । कुनै बेला जनसेवा र त्यसपछि रञ्जना हल रहेको न्युरोडमा सिनेमा हल छैनन् । गुँदपाक किन्नकै लागि सहरवासी र सहरबाट बाहिरिन लागेको भीड न्युरोडमा हुन्थ्यो । दुई वर्षअघि उत्पादन उपभोक्ताको स्वास्थ्यमा खेलवाड गरेको फेला परेपछि बन्द भयो ।

हिप्पीको केन्द्र झोंछे भएपछि न्युरोड पश्चिमा पर्यटकका लागि आकर्षण हुने गथ्र्यो । अहिले न्युरोडमा विरलै पश्चिमा पर्यटक देखिन्छन् । एउटै सुपरमार्केट विशाल बजार थियो । भारतीय पर्यटक किनमेल गर्न त्यहीँ झुम्मिन्थे । सहरभरि सुपरमार्केट खुल्दै गर्दा न्युरोडमा स्तरीय सुपरमार्केट निर्माणको सुरसार छैन । विशाल बजारको आकर्षण ओइलाइसकेको छ । भारतीय पर्यटकका लागि अब भाटभटेनी सुपरमार्केट पहिलो रोजाइमा पर्छ । हस्पिटालिटी झ्याप्प ठमेलले तानिदियो । होटेल तानेपछि सम्बद्ध विजनेस पनि तानियो ।

पुरातत्व र मौलिक संस्कृति अवलोकन गर्ने पर्यटकका लागि पनि पाटन र भक्तपुर दरबार क्षेत्रले बढी आकर्षित गरेको अवस्था छ । त्यही भएर गोरा अनुहार न्युरोडमा उति देखिन्नन् । ट्राभल एजेन्सी, एयरलाइन्सका कार्यालय पहिला रत्नपार्क र पछि दरबारमार्गमा थिए । त्यहाँ काम गर्नेका लागि न्युरोड नजिक पनि थियो । ती विस्तारै नक्सालतिर सर्दैछन् । तिनलाई अब न्युरोडको भीडभाडमा छिर्नभन्दा भाटभटेनी जान सजिलो छ । स्तरीय रेस्टुरेन्ट पनि त्यतै खुलेका छन् । गहनाका लागि न्युरोड नगई नहुने अवस्था थियो ।

काठमाडौंमा सञ्चालित करिब सात सय गहनापसलमा आधाजति न्युरोडमै छन् । तर, अहिले न्युरोड नपुगे पनि गहना किनमेल हुन्छ । हिराको व्यापार त सुरुमै दरबारमार्गले लिएको हो । एउटै छतमुनि सुपरमार्केटमा किनमेल गर्ने बानी बस्दैछ, सहरवासीमा । तर, न्युरोडमा ब्रान्डेड सपिङ सेन्टर पनि छैनन् । ब्रान्डेड पसल दरबारमार्ग, पुतली सडक, बानेश्वर, कुमारी पाटी गए । यहाँ जसोतसो पसल चलिरहेका छन् । मज्जाले बसेर खाने ठाउँ छैन ।

चित्रकारका अनुसार कुनै ठाउँ चम्किन त्यो ठाउँ बस्नलायक हुनुपर्‍यो जसका लागि व्यवस्थापन हुनपर्‍यो । लगानीको प्रतिफल सुनिश्चित देखिन पर्‍यो, यसका लागि प्रतिस्पर्धी हुनुपर्‍यो । जुद्घ शमशेरले निर्माण गरेपछि एकैचोटी राजा वीरेन्द्रको राज्याभिषेकका बेला न्युरोड÷बसन्तपुरमा सरकारले लगानी गर्‍यो । यसबाहेक न्युरोड व्यवस्थित बनाउन सरकारले लगानी गरेकै छैन ।

न्युरोडमा सुरुमा भूँईतला मात्र पसलका लागि भाडा लाग्थे । घरवालामाथि बस्थे । माथिसम्म भाडा लाग्ने भएपछि घरै भाडामा लगाएर अन्तै बस्ने भए । अहिले न्युरोडमा स्थानीय मान्छे फेला पार्न मुश्किल पर्छ । ‘यसैले स्थानीय तहबाट व्यवस्थापनका लागि पहल÷दबाव भएन,' उनी थप्छन् ।

पूर्वसचिव खनाल न्युरोडको सकस घटाउन शोभा भगवतीदेखि सोह्रखुट्टे सडकलाई कम्तीमा चार लेनको बनाउनुपर्ने सुझाव दिन्छन् । यस्तै पुरानो कान्तिपुरको बाहिरपट्टि ठूल्ठूला अन्डरग्राउन्ड पार्किङ बनाउनुपर्छ ।

यसरी गर्नुपर्छ विकास

किशोर थापा, सहरी विकास इन्जिनियर

न्युरोडमा पार्किङको समस्या समाधान गर्न अन्डरग्राउन्ड पार्किङ जरुरी छ । टुँडिखेलमा अन्डरग्राउन्ड पार्किङ बनाइदिए न्युरोड जानै मन मर्ने अवस्था सकिन्छ । टु“डीखेलमै पार्किङ गरी न्युरोड छिर्नपर्ने बनाइदिएर टहल्दै न्युरोडमा घुमघाम र किनमेल गर्नुको मज्जै बेग्लै हुन्छ ।

थपाका अनुसार वैदिक टाउन प्लानिङअनुसार बनाइएको सहर हो । हजारौं वर्षको इतिहास बोकेको पुरानो सहरमा रोम, दिल्लीसँगै काठमाडौंको नाम लिइन्छ । यसलाई ल्यान्ड पुलिङ, सडक विस्तार गरी यसको पुरातात्विक महत्वलाई छेडखानी गर्न मिल्दैन ।

साना चोक, ठूला चोक, गल्लीसहित यो सहरको डिजाइन गरिएको थियो । यो चीजको बेग्लै महत्व छ । हामीले पछिल्लो पुस्तालाई देखाउन पनि जोगाउनुपर्छ । किरातकालीन ढुंगेधारा छ, लिच्छविले बनाएको इनार पनि छ । अहिले पनि वीर शमशेरले बनाएको पानी आपूर्ति प्रणाली चलेकै छ ।

कोर सिटीको बाहिरैपट्टि गाडी पार्किङ गरी भित्री सहरमा स्थानीयलाई मात्र सवारी साधन प्रवेशको अनुमति दिए, यो पर्यटकका साथै घरेलु पर्यटकको लागि घुम्ने/किनमेल गर्ने विश्वप्रसिद्ध हब बन्न सक्छ । पुरानो कान्तिपुर सहर गाडी चलाउन डिजाइन गरिएकै हैनन् । यसैले तिनमा गाडी चलाउन दिनु हुँदैन ।

कोरसिटीको बाहिरपट्टि गाडी पार्किङ गरी पैदल हिँडदै किनमेल गर्नपर्ने ठाउ एकछिन कल्पना गरौं, आनन्द आउँछ । सामान ओसारपसारका लागि दिनको केही घन्टा छुट दिइनुपर्छ ।

न्युरोड छेउछाउका गल्लीमा भट्टी, मःम पसल, चियापसल, मिठाई पसल छन् । तिनलाई जोगाउनु पर्छ । तिनको मौलिकता रहने गरी आधुनिकीकरण गर्न प्रोत्साहित गर्नुपर्छ ।आलोकसिद्धी तुलाधर, नेवारी संस्कृतिका जानकार काठमाडौं सहर लिच्छविकालीन गुणकामदेवको योजनामा बनेको हो । एक हजार वर्षअघि पनि योजनाअनुसार निर्माण गरिएको थियो ।

उनले खड्ग आकारमा यो सहरको योजना बुनेका थिए । नेवारी संस्कृतिमा धार्मिक प्रभाव नपर्दा नेवारले प्रकृति र पुर्वजलाई पुज्थे । अजिमा (अजि- हजुरआमा, मा- आमा) लाई पुजिन्थ्यो । हिन्दू र बौद्ध धर्मको प्रभाव पर्न थालेपछि अजिमालाई हारतीमाता, श्वेतकालीको नाममा पनि पुज्न थालियो । हातमा खड्ग लिएकी अजिमाको मूर्ति बन्न थाले । यसैले गुणकामदेवले काठमाडौंको योजना खडग आकारमा बुनेका थिए । विष्णुमतिबाट पूर्व, लैनचौरबाट दक्षिण, टेकुबाट उत्तर र टुँडिखेलबाट पश्चिम क्षेत्र नै कान्तिपुर हो । काठमाडौंमा हजारौं वर्ष पुराना वस्ती ५३ वटा छन् ।

प्रत्येक महाभूकम्पपछि काठमाडौंको नक्सा परिवर्तन हुने गरेको छ । यस अघिका भूकम्पमा पनि त्यस्तै भएको थियो । पोहोरको भूकम्पले काठमाडौंको नक्सा परिवर्तन हुन्छ, एकाध वर्षमा थाहा पाइन्छ । इन्फोअब न्युरोडमा सायदै यस्ता कुरा होलान जुन न्युरोडबाहिर पाइन्नन् । तैपनि न्युरोडमा भीडभाड बढेकै छ ।