सांस्कृतिक परम्परामा शाक्त दर्शन

विश्व सभ्यताको इतिहासमा पूर्वीय दर्शन, संस्कृति र सभ्यताको महत्वपूर्ण स्थान छ । सभ्यताको शिशु बिहानीमा मानवले जीवनयापन गर्ने क्रममा प्रकृतिसँग समाहित हुने सिलसिलामा धर्म र दर्शनको प्रादुर्भाव भएको मानिन्छ ।

प्रकृतिको अद्भुत क्रियाकलापलाई मानवले अदृश्य शक्तिद्वारा सञ्चालित भएको ठान्यो र डर वा आस्थाका कारण प्रकृतिको पूजा, उपासना गर्ने गरेको पाइन्छ । संसारको जुनसुकै धर्ममा पनि प्रकृतिलाई भगवानको रूपमा पूजा गर्ने गरेको प्रमाण आज पनि प्रष्ट देख्न सकिन्छ ।

सांख्य दर्शनको मान्यताअनुसार संसार दुईवटा शक्तिद्वारा सञ्चालित छ । पुरुष र प्रकृतिको संयोजन र वियोजनबाट नै सृष्टि तथा प्रलयको क्रियाकलाप निरन्तर चलिरहन्छ भन्ने धार्मिक तथा दार्शनिक मान्यता छ । जुन तथ्यलाई भौतिक विज्ञानले पनि पुष्टि गरेको छ ।

भौतिक विज्ञानअनुसार पदार्थमा निहित इलोक्ट्रोन र प्रोटोनद्वारा नै पदार्थ अस्तित्वमा आएको देखिन्छ । भौतिक विज्ञानले सृष्टिको मान्यतालाई जसरी व्याख्या गरे पनि सृष्टिको प्रथम शक्तिको रूपमा अर्थात् नारी शक्तिलाई प्राग मानवको चेतनाले स्वीकार गरेको पाइन्छ । उत्तर पुरापाषाणकालीन संस्कृतिका मानवले सिर्जना गरेको मानिएको भेनसको मूर्तिले यस तथ्यलाई प्रमाणित गरेको छ ।

सभ्यताको विकासको सिलसिलामा उच्च पुरापाषाणकालीन संस्कृतिपछिको सभ्यता मानिने सिन्धु सभ्यतामा आउँदा मान्छेले शक्तिपूजाको परम्परालाई महत्व दिएको कुरा उत्खननबाट प्राप्त तथ्यहरूबाट पुष्टि भइसकेको छ । सिन्धु सभ्यताको उत्खननबाट प्राप्त ध्यानस्थ योगीको आकृतिलाई शिवजीको रूप मानिएको छ । अर्कोतिर जहाँ शिव छन् त्यहाँ शक्तिको पूजा हुन्छ भन्ने मान्यताबाट पनि यस कुराको पुष्टि हुन्छ ।

सिन्धु सभ्यतापछिको सभ्यता मानिने वैदिककालमा अर्थात् ऋगवेदमा शक्तिपूजाको परम्पराले व्यापकता पाएको देखिन्छ । ऋगवेदमा उषा, धावा (पृथ्वी) र बागदेवीलगायतका मातृदेवीहरूको उल्लेख गरिएको छ ।

 नेपालीहरूको महान् चाड दसंै शाक्त दर्शनको पृष्ठभूमिमा मनाउँदै आएको पाइन्छ । असत्यमाथि सत्यको विजयको प्रतीकको रूपमा मानिने दसैं शक्तिरूपा भगवतीले अत्याचारी दानवलाई वध गरेको खुसीमा मनाइन्छ । धन्यधान्यले सुशोभित शरद ऋतुमा मनाइने दसैंले नेपालीहरूको जातीय एकतालाई एकसूत्रमा बाँध्ने कार्य गरेको छ ।

वैदिक सभ्यतापछिको उपनिषदकालमा शक्तिको पर्याप्त वर्णन परेको छ । श्वैताश्वैतर उपनिषदमा शक्तिबारे धरै कुराहरू लेखिएका छन् । तर विचारणीय कुरो के छ भने शिवसँगै शक्ति देवीलाई पनि प्राग ऐतिहासिककालदेखि नै पुजिँदै आएको प्रतीत हुन्छ ।

शिवको उपासना लिंगको रूपमा गर्ने परम्परालाई अत्यन्त पुरानो मान्ने हो भने लिंगको साथ पुजिने योनीलाई शक्तिको प्रतीक मान्नुपर्ने हुन्छ । केन उपनिषदमा रुद्रको साथमा हेमवतीको नाम उल्लेख छ । उपनिषदकालदेखि नै शक्तिको स्वतन्त्र अस्तित्वको विकास भएको पाइन्छ ।

उपनिषदले प्रतिपादन गरेको सांख्य दर्शनले प्रकृतिलाई पुरुषको अपेक्षा बढी क्रियाशील ठानियो र यिनै प्रकृतिको शक्तिरूपी देवीसित मेल देखाइयो । प्रकृतिबिना पुरुष निष्क्रिय छ भन्ने दर्शनको विकास भयो । त्यसपछि महाकाव्यकाल तथा पुराणकालमा आएर यस भावनाको अझ विकास भयो ।

महाभारतको भीष्मपर्वमा युद्धमा विजय पाउनको लागि अर्जुनले श्रीकृष्णको परामर्शअनुसार देवी दुर्गाको उपासना गरेका थिए । मार्कण्डेय पुराणमा महिषासुर मर्दिनी भगवतीलाई शिव, विष्णु र ब्रम्हाको तेजबाट बनेकी भनी लेखिएको छ । यसरी प्राचिनकालदेखि नै नारी अर्थात् शक्तिपूजा निरन्तर चल्दै आएको कुरा विभिन्न स्रोतहरूबाट पुष्टि हुन्छ ।

नारी स्वयम् स्रष्टा र सिर्जना हुन् भन्ने वास्तविकता प्राग मानवले मनन् गरेको देखिन्छ । नारीको कोखबाट सृजित शिशु जन्मको दृश्यलाई अद्भुत यथार्थ मान्दै प्राग मानवको आद्य चेतनाले स्वीकार देखेको देखिन्छ ।

नेपालमा पनि शाक्त दर्शनको प्राचीनतालाई हेर्दा अभिलेख्य साक्षबाहेक साहित्यिक स्रोतहरूको आधारबाट हेर्दा पनि लिच्छविकालभन्दा पनि पर नेपालको पौराणिककालसम्म पुग्न सक्छौं । काठमाडौं उपत्यकाको उत्पत्तिबारे विभिन्न पौराणिक साहित्यका आ-आफ्नै दाबी छन् ।

प्रारम्भिक लिच्छविकालको मानिने कीर्तिपुरको सप्तमातृका, चांगुको सप्तमातृका, पाटन च्यासलहिटीको गजलक्ष्मी, बल्खुका सप्तमातृका, हौगलबहालको मातृकालगायतका मूर्तिहरूले नेपालमा शाक्त दर्शनको अति प्राचीन परम्परालाई अभिलेख्य साक्षले प्रमाणित गरेका छन् ।

लिच्छविकालका थुप्रै अभिलेख्य तथा मूर्ति साक्षहरूको अध्ययनबाट नेपालमा शाक्त पूजाको परम्परा र त्यसले सामाजिक जीवनमा पारेको प्रभाव जान्न सकिन्छ । मानदेवकी छोरी विजयवतीले पलाञ्चोक भगवतीको मूर्ति स्थापना गरी शिलालेख पनि राख्न लगाएकी थिइन् । यस आधारबाट विजयवतीको अरू विशेष विषय थाहा पाउन नसके पनि त्यस समयमा शाक्त सम्प्रदाय लोकप्रिय थियो भन्ने थाहा हुन्छ ।

अंशुवर्माको हाँडीगाउँमा अवस्थित संवत् ३१ को अभिलेखमा षष्ठी देवी मन्दिरका लागि केही रकमको व्यवस्था गरेको वर्णन छ । प्राचीन नेपालको धार्मिक सम्प्रदायमा शाक्त धर्मको अस्तित्वबारे लिच्छविकालीन मुद्राहरूबाट पनि थाहा हुन्छ । त्यसकालमा शाक्त सम्प्रदायको विकास भएको तथ्यलाई मुद्रामा अंकित गरिएका देवी प्रतिमा तथा सिंहाकृतिले प्रष्ट्याएको छ ।

मल्लकालमा आएर नेपाली समाजमा शाक्त धर्म र दर्शनले व्यापकता पाएको देखिन्छ । सबैभन्दा मुख्य त गुणकामदेवले कान्तिपुर सहरको स्थापना गरेको विषय मननीय छ । भाषा वंशावलीअनुसार यिनले श्मशानाघाट बनाएर (पूर्णवती­) खड्गाकार यस कान्तिपुर सहरलाई कान्तिश्वर महादेवको नामले कान्तिपुर नामांकरण गरेलगायतको वर्णन छ ।

भाषा वंशावलीमा यिनले कान्तिपुर सहर बसाइबीचमा चण्डेश्वरी, पूर्वमा लुमडी, पश्चिममा नवदुर्गा कंकेश्वरी र दक्षिणपट्टी देशको रक्षार्थ मुख्य क्षेत्रपाल, पचली भैरव, उत्तरतिर इन्द्रायणी, मनमैजु पीठ र विजयेश्वरी पनि स्थापना गरे भनिएको छ ।

मल्लकालका राजाहरू प्रायः शैव र शाक्त सम्प्रदायका अनुयायी हुन्थे । रानी देवलदेवीले तुलजा भवानीलाई काठमाडौंमा स्थापित गरेकी थिइन । मल्लकालका प्रतापी राजा जयस्थिति मल्ल मानेश्वरीका परमभक्त थिए । उनले श्री मानेश्वरीवरलब्धप्रसाद उपाधि लिएका थिए । यसैताका कंकेश्वरी भगवती पनि निकै प्रख्यात थिइन् ।

नेपाल संवत् ५७ तिरका फर्पिङ भेकका स्थानीय शासक जयजैत्रसिंह देवले श्री श्रीभंmकेश्वरीवरलब्धप्रसाद उपाधि लिएका थिए । शाहकालमा आएर भने शाहकालीन राजाहरूले शक्ति पीठमा पूजा गर्ने र पञ्चवलि दिनेलगायतका कार्यमा समाहित हुँ शाक्त दर्शन र त्यसको पूजा परम्परालाई अंगीकार गरेको देखिन्छ । शक्तिपूजाको परम्परामा कुमारी पूजाको पनि विशेष स्थान छ । कन्याकुमारीलाई जीवित देवीको रूपमा पूजा गर्ने यहाँको नेवारी समाजमा अझै पनि प्रचलनमा छ ।

वास्तवमा हाम्रा पूर्वजहरूको चिन्तन र मनन्बाट नै धर्म र संस्कृतिका दार्शनिक पक्षहरूका विकास भएको पाइन्छ । अदृश्य शक्तिलाई उपासना गर्ने क्रममा नै बहुदेववादको अवधारणाले ठाउँ पाएको देखिन्छ । आदि प्रकृतिरूपा शक्तिको मान्यता र दार्शनिक पक्षले शक्ति र शिवको एकात्मकताको प्रतिस्थापन गरेपछि हिन्दु समाजमा शक्तिको विशेष महत्व बढ्दै गएको देखिन्छ । यसमा सांख्य दर्शनको चिन्तन परम्पराले निकै बल दिएको देखिन्छ । देवीदेवता र प्राणी मात्रलाई जन्म दिई शक्तिको सञ्चार गर्ने हुनाले महिमामयी शक्तिलाई प्रकृति भनी स्वतन्त्र रूपमा कल्पना गरिएको हो ।

तन्त्रमन्त्रमा विश्वास राख्नु शाक्त अनुयायीहरूको प्रमुख विशेषता हो । यस मार्गका अनुयायीहरूलाई कौल भनिन्छ । कौलहरू स्त्रीरूप ईश्वरलाई नै एकमात्र परमेश्वर मान्दछन् । नौवटा योनीहरूको बीच एक योनीको चित्र बनाई त्यसको पूजा गर्नु कौलहरूको लागि आवश्यक छ । केही थरी कौलहरू जीवित नारीकै योनीको पूजा गर्दछन् तर हाल भने यो प्रचलन हटिसकेको छ । नेपालमा शक्तिपूजाको परम्परामा अष्टमातृकाको पनि पूजा गरिँदै आएको पाइन्छ ।

खासगरी ब्रम्हायणी, वैष्णवी, महेश्वरी, एन्द्री, कौमारी, वाराही, चामुण्डा र महालक्ष्मी अष्टमातृकाअन्तर्गत पर्दछन् । काली, तारा, षोडसी, भुवनेश्वरी, भैरवी, छिन्नमस्ता, धुमावती, बगला, कमला र मातांगीलगायतका दशमहाविद्याको पूजा अर्चना गर्ने परमपरा खासगरी ललितपुरमा रहेको देखिन्छ । शाक्त धार्मिक सम्प्रदायमा नवदुर्गाको महत्व छ । नवदुर्गा वा भगवती दुर्गा वा कालीका नौवटा रूपहरू जस्तो शैलपुत्री, ब्रम्हचारिणी, चन्द्रघन्टा, कुस्माण्डा, स्कन्दमाता, कात्यानी, कालरात्री, महागौरी र सिद्धिदात्रीको पूजा विभिन्न शक्तिपीठहरूमा गरिन्छ ।

अर्धचन्द्र मुकुट धारण गर्ने सिंहबाहिने उर्वरताकी देवी दुर्गा हुन् । शक्ति तत्व सृष्टि तत्वभित्रको मूल तत्व मानिने ऊर्जा हो । बिनाशक्ति भौतिक तत्व जड हुन्छ । चैतन्य शक्तिरूपाद्वारा नै प्रकृति जीवन्त छिन् । हाम्रा दर्शन शास्त्रले चैतन्यरूपा प्रकृतिबिनाको पुरुषतत्व जड मानेको छ । अद्वैत वेदान्तले ब्रम्हसिद्धिले गर्दा माया तत्वको आ श्रय लिनु अनिवार्य हुन्छ र सृष्टिको क्रमलाई व्याख्या गर्दा निर्गुण ब्रम्ह पनि सगुणमा रूपान्तरित हुनु पर्दछ । द्रव्य जगतकी आदिकारण बनेकी मूल प्रकृतिको विशिष्टतालाई कुनै न कूनै रूपमा स्वीकार गर्नै पर्दछ ।

नेपालीहरूको महान् चाड दसंै शाक्त दर्शनको पृष्ठभूमिमा मनाउँदै आएको पाइन्छ । असत्यमाथि सत्यको विजयको प्रतीकको रूपमा मानिने दसैं शक्तिरूपा भगवतीले अत्याचारी दानवलाई वध गरेको खुसीमा मनाइन्छ ।

धन्यधान्यले सुशोभित शरद ऋतुमा मनाइने दसैंले नेपालीहरूको जातीय एकतालाई एकसूत्रमा बाँध्ने कार्य गरेको छ । यसभित्रको दार्शनिक तत्वलाई अन्वेषण गर्दा प्रकृतिको सृृष्टिधर्मितालाई उजागर गरेको छ । शैवदर्शनको तान्त्रिक परम्परामा अ र हं ले प्रकृति र पुरुषको सम्बन्धलाई व्यक्त गर्दछ ।

अ भनेको स्त्री र हं भनेको पुरुष हो । अ र हं को संयोजन र वियोजन अर्थात् अहंकारबाट नै सृष्टिको सिर्जना र विनाश हुन्छ भन्ने दार्शनिक मान्यता छ । बौद्ध दर्शनको बज्रयानी परम्परामा प्रज्ञोपाय अर्थात शून्यता र करुणाको दर्शनलाई यता शाक्त दर्शनबाट हेर्न सकिन्छ भने अर्कोतिर फ्रायडिय मतमा इड, इगो र सुपर इगो अर्थात् मस्तिष्कको यो अवस्थालाई प्रकृतिको सौम्य, उग्र र कामरूपबाट पनि हेर्न सकिन्छ । यिनै सकारात्मक र नकारात्मक अर्थात् स्त्री तत्व र पुरुषतत्वको संयोजन र वियोजनबाट नै सृष्टि र प्रलय हुन्छ भन्ने दार्शनिक मान्यता छ ।