नेपाली बनमा पाँच करोड ५० लाख टन कार्बन

काठमाडौं: नेपालका बनजंगलमा अर्ब पाँच करोड ५० लाख टन कार्बन सञ्चित छ । विश्व बजारमा नेपालको कार्बन बिक्रीको चर्चा चलिरहेका बेला नेपाल सरकारले पहिलोपटक नेपालमा कार्बनको अवस्थाबारे अध्ययन गरेको हो ।

फिनल्यान्ड सरकारको आर्थिक सहयोगमा गरिएको अध्ययनअनुसार नेपालमा औसत १७६.९५ टन कार्बन प्रतिहेक्टर छ । उच्च हिमाली र पहाडी भेगमा सबैभन्दा धेरै कार्बन सञ्चित छ । बन स्रोत सर्वेक्षण परियोजनाका राष्ट्रिय कार्यक्रम संयोजक यामप्रसाद पोखरेलका अनुसार कार्बन सञ्चितीको अवस्था थाहा पाएका कारण त्यसलाई अवसरका रूपमा उपयोग गर्न सकिन्छ । पोखरेल भन्छन्, 'अब कि हामीसँग भएको कार्बन बढाउनुपर्छ, कि घटाउनुपर्ने बाध्यता हामीसँग छ ।'

अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा समेत अब कार्बन बिक्रीका लागि छलफल प्रक्रिया अघि बढाउने आधार नेपालसँग तयार भएको छ । बनको समग्र अवस्था र कार्बन सञ्चितीबारे आकर्षक तथ्य सार्वजनिक गर्दै नेपालको बन क्षेत्रको पहिलो विस्तृत सर्वेक्षण बन स्रोत सर्वेक्षण औपचारिक रूपमा बुधबारदेखि सकिएको छ ।

सर्वेक्षणको प्रतिवेदन गत वर्ष नै सार्वजनिक हुनुपर्ने भए पनि प्रतिवेदनको विश्वसनीयतामा प्रश्न उठेकाले सार्वजनिक गरिएको थिएन । केराबारी, चिया बगान तथा अन्य क्षेत्रलाईसमेत बनमा समावेश गरेको भन्दै तयार भएको प्रतिवेदन बन तथा भूसंरक्षण मन्त्रालयका सहसचिवको संयोजकत्वमा भएको विश्वसनीयता मापन समितिले अस्वीकार गरेको थियो ।

अहिले भने ती सबै समस्या समाधान गरी प्रतिवेदनका निष्कर्ष केही अघि सार्वज्निक गरिएको थियो । बन अनुसन्धान तथा सर्वेक्षण विभागका महानिर्देशक प्रकाश माथेमाले सबै गल्तीकमजोरी सुधार गरेर प्रतिवेदन सार्वजनिक गरेको प्रस्ट पारे ।
२६ वर्षपछि भएको बन स्रोत सर्वेक्षण तथा अनुसन्धानले ५ प्रतिशतभन्दा बढीले बन बढेको तथ्य पनि बाहिर ल्याएको छ । नेपालको कुल भूभागको ४४.७४ प्रतिशत क्षेत्र बन तथा बुट्ट्यानले ढाकेको तथ्यांक छ ।

सन् १९९० को सर्वेक्षणअनुसार बन र बुट्ट्यान गरी ३९.६ प्रतिशत क्षेत्र बन तथा बुट्ट्यानले ढाकेको थियो । बन सर्वेक्षण २०१६ अनुसार ४०.३६ प्रतिशत क्षेत्र (५९ लाख ६२ हजार हेक्टर) घना जंगलले र ४.३८ प्रतिशत (६ लाख ४८ हजार हेक्टर) बुट्ट्यानले ढाकेको छ ।

यसपटकको अनुसन्धानले ०.५ हेक्टरभन्दा बढी क्षेत्रमा बन भएका सबै भूभागलाई समेटेको जानकारी बन स्रोत सर्वेक्षणमा समावेश गरिएको थियो । २६ वर्षअघिको सर्वेक्षणले भने बनका यति साना टुक्रालाई अध्ययनमा समावेश नै गरेको थिएन ।

समग्र बन क्षेत्र बढेको सुखद तथ्यांक सार्वजनिक भइरहँदा तराईमा भने बनको अवस्था झन् नाजुक बनेको छ । नेपालमा सबैभन्दा धेरै बन मध्यपहाडी क्षेत्रमा ३७.८० र उच्च पहाडी र हिमाली भेगमा ३२.२५ छ । कुल बन क्षेत्रको ६.९० प्रतिशत बन क्षेत्र मात्रै तराईमा छ भने २३.०४ प्रतिशत बन चुरे क्षेत्रमा छ ।

सर्वेक्षणअनुसार बन क्षेत्रमा १० सेमिभन्दा बढी व्यास भएका रूखको संख्या २ अर्ब ५६ करोड ३३ लाख छ । यसैगरी काण्डको कुल आयतन ९८ करोड २३ लाख घनमिटर रहेको अनुमान गरिएको छ । यसको अर्थ नेपालमा ठूला रूख बढेका छन् भने साना रूखको संख्या न्यून छ । बूढा रूख हटाउने र साना रूख बढाउँदा मात्रै बनको दिगो व्यवस्थापन हुने अध्ययनको निष्कर्ष छ ।