कवं–कंकाल आकृतिधारी-जोडी

कोणैकोणका त्रिकोणमय भक्तपुर शक्तिपीठहरूको स्वरूप बनेको छ । भक्तपुर नगर चारै दिशा र चारै कोणसहित अष्ट दिक साधना गरी संरक्षित छ । पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण चार प्रमुख दिशा अनि ईशान, नैऋत्य, वायव्य र आग्नेय चार उपदिशा छन् ।

यी चारै दिशा, उपदिशामा एक एक देवी मन्दिर र पीठ स्थापना गरिएका छन् । अष्ट दिक साधना भई, गरिएका अष्ट मातृकाहरूलाई देवी–महाकाली गण मानिन्छन्, मानिएका छन् । यिनै अवधारणाअनुरूप नाचगानका सजीव केन्द्र रहेका भक्तपुरवासी-कला-साधकहरूले देवी-महाकाली नाचहरू संरचना गरेका छन् ।

आआफ्ना जैविक चेतना र चिन्तनअनुरूप देवी तन्त्र अनि महाकाली तन्त्र मार्गीहरूले देवी नाच संरचना–संयोजन गरे । उस्तै महाकालीतन्त्र पन्थीहरूले महाकाली नृत्य संरचना–संयोग गरे । यस दृष्टिले विवेचना र विश्लेषण गर्दा तत्कालीन तन्त्र साधना अचेलभरिका वाद, सिद्धान्तका पथगामि विधि विधानयुक्त संस्कारमा निर्मित संस्कृति नै अनुभूत हुन आउँछ । तथापि तिनीहरूले देवी–महाकाली गणनाचलाई पहिलो भागमा देवी नाच, दोस्रो खण्डमा महाकाली नृत्य नचाएर प्रदर्शन गरिआएको छ ।

देवी नाच गणमा देवी रूप–अवतारलाई प्र श्रय दिइएको छ । महाकाली नाचमा महाकाली रूप–अवतारलाई प्रधानता दिइएको छ । आखिर दुवै गण नाचमा दुवै देवी–महाकाली सम्मिलित छन् । देवी नाचमा देवीलाई प्रमुख भूमिकामा खेलाइएको छ ।

अनि महाकाली नाचमा महाकालीलाई मूल भूमिका निर्वाह गर्न लगाइएको छ । यी दुवै नाचका देवी र महाकालीले निर्वाह गरिने प्रमुख भूमिका समाज र समाजवासीहरूमाथि हुने, गरिने अमानवीय व्यवहार–अतिक्रमण आदि हुन् । मानव समाज र समुदायमाथि हुने अवाञ्छित कुनै पनि प्रकारका दुव्र्यवहार, अवाञ्छनीय अतिक्रमण, आतंक नै ठहरिन्छ ।

आधुनिक र अर्वाचिन युगमा अति यथार्थवादी तवरले नग्न नृत्य हुने, गरिने संस्कार भए, रहेको झलक यी मात्र हैनन् अरू यावत् गणनृत्यकै परम्परा रहेको पाइन्न । गण नाच संस्कार र संस्कृति माथिका अध्ययन अवलोकनले यस्तै सन्देश प्रवाह गर्छ ।

यी र यस्तै व्याख्या, विश्लेषण निमित्तका गहन अवलोकन, अध्ययन अनि बहसले यसै तथ्यबोध गराउँछ । यी र यस्तै अरूअरू तथ्यहरूले हामीलाई युगबोध गराउँछ । गणनाचका कयौं खेल, नृत्यका चाल, पहिरन-पोसाक, गहनागुरिया, आकृतिमाथि लगाइने मकुण्डो, खुट्टाका चाल, शरीर र अंगहरू चलाउने गतिविधि, हस्तमुद्राहरू आदिका हाउभाउ यिनका रहस्य रहेका छन् ।

देवी, महाकाली नाचका हस्तमुद्राहरू हुबहु तन्त्रवादी दीक्षा मन्त्र साधक दीक्षित पुरुष-महिलाहरूले पनि गर्छन् । तन्त्रका उपासक गणनाचका सहभागी सहयात्रीहरूले गर्ने हस्तमुद्रा योग साधना र उपासना गर्ने साधक-उपासकहरूकै जस्तै रहेको छ । गणनृत्यका नर्तक नर्तकीहरूले निर्वाह गर्नुपर्ने कठिन शारीरिक कसरतमा दैहिक सन्तुलन कायम राख्न यस्ता मुद्रा र मुद्रामय गतिविधि नितान्त आवश्यक जँचिन्छ ।

बोझिलो मकुण्डो, पोसाक पहिरनहरू शरीरले बहन गर्न त्यस्ता योगाभ्यास अनिवार्य हुन्छन् । देवी–महाकाली नृत्य गर्न सहज छैन, कठिन हुन्छ । यसलाई सन्तुलित तवरले सम्हाल्दै नाच्न हाम्रा पुर्खाले बहुआयामिक ज्ञान-विज्ञान हासिल गरी ठीक तवरले प्रयुक्त गरेका रहस्य देवी–महाकाली नृत्य अध्ययन, अवलोकनबाट उद्घाटन हुन आउँछ ।

देवी-महाकाली नाच मात्र मौसमी नृत्य परम्परा र संस्कृति रहेको छैन । यी जीवन दर्शन मूलक संस्कार मण्डित संस्कृति पनि रहेको छ । जीवन दर्शनमात्र कोरा सिद्धान्त होइन, हुन सक्दैन । यो त स्वयम् शाश्वत आचरणशील व्यावहारिक पद्धति रहेको देवी–महाकाली नृत्यको गतिविधि अध्ययन, चिन्तन, विश्लेषणबाट पनि यथार्थ रूपमै स्पष्ट हुन आउँछ । यी नृत्यहरू नितान्त प्रयोगशील छन् ।

प्रयोगशीलता भन्नु प्रत्यक्ष र यथार्थ रूपमा व्यवहार गर्नु हुन आउँछ । देवी-महाकाली नृत्यका नर्तक नर्तकीहरूले पहिरने विशिष्ट पहिरनहरू नाचका अनेक क्रियाकलाप र गतिविधिहरू शारीरिक असमर्थता थकान आदिलाई सन्तुलित तवरले निवारण गर्न सघाउँछ । शरीरलाई पर्याप्त हावा चाहिने भएर बाहुला विनाका छाती, कुम खुला पोसाक लगाउने परिहन संस्कार जोडिएको छ ।

कम्मरलाई थकान र दुखाइबाट मुक्त राख्न यामानको कपासको घरबुना पटुका लगाउने संस्कार प्रयुक्त गरेको छ । कपासे घरबुना कपडाले नृत्यका अनेक मुद्रामय हाउभाउका क्रममा अविरल रूपमा जीउबाट निस्कने पसिनाधारलाई सहज रूपमा शोषण गर्न मद्दत गर्छ । सतही रूपमा हेर्दा काम न काजका छमछमाउने घंगला, घुँघरु नृत्यका सहभागीका पाइलाका चाल निर्देशक यन्त्रकै काम गर्छ ।

देवी-महाकाली नृत्य गणमा कवं–कंकाल रूपका आकृतिधारी–जोडी समाहित छन् । यिनका नर्तन भूमिका भूत आकृतिका राक्षसी प्रवृत्ति प्रदर्शन गर्दो सिचाभुचाहरूलाई उपहास गर्ने खालको हुन्छ । ख्याक नृत्य बढी आल्हादक हुन्छ । यो नाच एकप्रकारको आधुनिक जिम प्रदर्शनजस्तै रहेको छ ।

यी र यस्ता अनेक छर्लंग देखिएर पनि नबुझिने पक्षहरू हाम्रा पौराणिक मन्त्र, तन्त्रमा आधारित संस्कारहरू मूर्तताभित्रका अमूर्त पक्ष रहेका छन्, हुन् । दर्शनेन्द्रीय-आँखाले स्पष्ट हेरेर पनि भित्री तहका रहस्य, मर्म, अन्तर्य सबै नै देवी–महाकाली नाचहरूका मूर्ततासितका अमूर्त आख्यान बनेका छन् ।

देवी-महाकाली नृत्य खसोखासमा अष्टमातृकाकै गणनाचझैं रहेका छन् । आठ दिशामा स्थापित यी देवी–महाकाली गणका आकृति–मकुण्डोका स्वरूपहरू एकनास, एकरंगी छैनन् । यिनका मुकुण्डो आकृति एकसित अर्को मिल्दैनन् । रंगविधानले प्रत्येक रूपाकृति धारण गर्दा देवी–महाकाली गणहरूले सम्वरण गर्नुपर्ने र गरिने अवस्थाजन्य दायित्व, भूमिका पालन अनि निर्वाह गर्नुपर्ने कर्तव्यबोध गराउँछ ।

यहाँ रंगले भाका हालिरहेका हुन्छन् । देवी–महाकाली नृत्यका महालक्ष्मी आकृतिका रंग ब्रह्मविवेकसहितका चेतनतत्व संचेतनाका सम्वाहक रहे, बनेका छन् । यस्ता भूमिका निर्वाहक प्रतिनिधि रंग बुद्धका सम्यक शान्ति सम्वाहक रंगका हेतु राख्छ, बोक्छ । शान्त र सौम्य चित्तवृत्ति सृष्टि र आविर्भाव जन्य हुन्छ, हुनुपर्छ ।

ब्रह्मलाई बोक्न शान्त, सुभ्र र शालीन मन ग्रन्थीले ओतप्रोत रहनुपर्ने सन्देश देवी–महालक्ष्मी आकृति संवरण गर्छ, सम्वाहन गर्छ । महाकाली आकृति कंकाली दुब्लो हाड छालाकै रूपाकृति देखिएर पनि ओंठ मुसुक्क मुस्कँदो मुस्कानयुक्त छ, रहन्छ ।

क्रोधले क्लान्त र दुब्लिएकी महाकाली खड्ग-पात्र सम्वरण गर्छे । यिनका नृत्य चाल भयंकर भयावहकारी हुन्छ, छ पनि । देवी–वैष्णवीका मकुण्डो आकृति भद्र स्वभाव प्रतिविम्बित गर्ने रंगका हुन्छन् । जीवन यौवनमूलक रंग हुन्, रहेका छन् । ब्रह्माणीको रातो आकृति जीवनमस्तीका हाउभाउ र चालहरू प्रदर्शन गर्छन् । नृत्यमा उनका चालाबाला शान्त र शालीन हुन्छन् ।

देवी–महाकाली नृत्य गणमा कवं-कंकाल रूपका आकृतिधारी–जोडी समाहित छन् । यिनका नर्तन भूमिका भूत आकृतिका राक्षसी प्रवृत्ति प्रदर्शन गर्दो सिचाभुचाहरूलाई उपहास गर्ने खालको हुन्छ, रहन्छ । दुष्प्रवृत्तिलाई निरुत्साह गर्न कवंचाहरूले तिनप्रति उपहासजन्य नृत्यका हाउभाउ प्रदर्शन गर्छन् । यस्तै लामो शान्त अवधि उराठलाग्दो नहोस् भन्नाखातिर एक जोडी ख्याक पनि आफ्ना रसमय नृत्य प्रदर्शन गर्छन् । ख्याक नृत्य बढी आल्हादक हुन्छ ।

यो नाच एकप्रकारको आधुनिक जिम प्रदर्शनजस्तै रहेको छ । एकै किसिमका गणनृत्यको तनावबाट मुक्ति दिनु दिलाउनु ख्याक नृत्यको भूमिका रहेको छ । ती ख्याक जोडी पुरुष-नारीकै हैसियत राख्दछन् । बीचबीचमा नारी अस्मितामाथि अतिक्रमणका क्रियात्मक कसरत पनि प्रदर्शन गर्छन् । देवी-महाकाली नृत्यका मर्मशील कर्मकाण्ड नारी-भगवती-देवीका अस्मिता जोगाउन उनीहरूले आफ्ना हरगणहरू जुटाई खेलेको सफल भूमिका निर्वाहकारी प्रदर्शन रहे, बनेको छ ।

नारी अस्तित्व र अस्मिताप्रतिका यावत् लीला बडादसैं-विजया दसैंका अन्तर्य रहेझैं देवी–महाकाली नृत्यको सम्पूर्ण महिमा त्यसमै केन्द्रित छ । यी नृत्यका प्रदर्शन गर्दागर्दै असूर राक्षसी प्रवृत्तिधारी चरित्रकै अन्त्य गरिएको हुन्छ । नारी अस्मिता जोगिन्छ ।

अशूर प्रवृत्तिका सम्वाहक बलात्कारी नकारात्मक अमानवीय तत्वको विनाश हुन्छ । अशूर तत्वको अवसान गरी देवी-महाकालीले सिंहमाथि चढी विजयोत्सव गरिएको नाट्य दृश्यावली प्रस्तुत हुन थाल्छ । विजयोत्सवको देवदुन्दुभि बज्न थाल्छ । यसका साथै देवी-महाकाली नृत्य टुंगिन्छ ।

नृत्यको थालनी समस्त सहभागी गणकै गण नाचबाट हुन्छ । गण नाच सम्पूर्णताको परिचायक बन्छ, हुन्छ । यस नृत्य गणमा दुई देवी, तीन बेताल भैरव, दुई कवं, दुई ख्याक दुई भूत भैरव, दुई असभ्य (जंगली) थालनीको नाचमा सहभागी रहन्छन् । प्रारम्भिक यस नृत्य ब्रह्मताल नाचले परिचित छ ।

देवीनाचको दोस्रो मुहूर्तमा महाकाली सम्मिलित हुन्छन् । यसमा महाकालीको वर्चस्व रहन्छ । दोस्रो मुहूर्तको यस नाचलाई प्रताल नाचले सम्बोधन गरिन्छ । नृत्यले पूर्णता त्यति नै खेर पाउँछ, जुन बेला भैरवको रूप नक्कल गरेका भूतभैरव (बलात्कारी, दैत्यहरू) बध गरिन्छ । देवीलाई त्यसपछि सिंहमाथि चढाई विजयोत्सव मनाइन्छ । देवी-महाकाली नृत्यले पूर्णता पाउँछ ।