राज्य सञ्चालन र योग साधना

संसारमा दुई कुरा निकै कठिनकै विषय रहेछन्— योग्यता, क्षमता र स्पष्ट प्रणालीमा आधारित भै सञ्चालन हुने राज्य व्यवस्था अनि शारीरिक तथा नैतिक अनुशासन कायम गर्दै अघि बढ्ने धर्म योग साधना । प्रायः सबै मानिसले यी कुरा मन पराउँछन् तर अनुसरण गर्न भने असमर्थ हुन्छन् ।

मान्छेहरू जोडिएर समाज बन्छ र समाज जोडिएर राष्ट्र बन्छ । त्यसैले हरेक मान्छेको ज्ञान, विवेक तथा व्यवहारले समाज र राष्ट्रलाई असर पारिरहेको हुन्छ । असल कुराहरूको अभ्यास गर्न मानिसले खोजिरहन्छ तर असमर्थ हुन्छ खोज्न र निरन्तरता दिन अर्थात् त्यसमा चुक्तै पनि जान्छ ऊ ।

आधारभूत कुराहरूको जग नबसाली ठूलो प्रतिफलको आशा गर्न सकिन्न । राज्य सञ्चालनबाट राम्रो प्रतिफल ल्याउन सिद्धान्त, नीति, ऐननियम र त्यसको व्यवहारको अति महत्व छ ।

योग साधनाबाट पनि प्रतिफल प्राप्त गर्न यम, नियम अर्थात् शील सदाचार र अभ्यास अनि समर्पणको महत्व छ । त्यसैले कुशल ढंगले राज्य सञ्चालन गर्न र राम्रो योग साधना पथमा अघि बढ्न केही शाश्वत कुराहरू बुझ्न र अनुसरण गर्न आवश्यक छ ।

राज्य सञ्चालन बृहत्तर रूपको सामूहिक अभ्यासको कुरा छ र योग साधना भने व्यक्तिगत र आन्तरिक कुरा छ । यी दुवैका प्रतिफलले सुख र आनन्दको प्राप्तिमा ध्येय राख्छन् । तर, सुख र आनन्द फरक विषय छन् अनि योग साधना आनन्दको प्राप्तिभन्दा अगाडिको विषय पनि छ । राज्य सञ्चालनमा भौतिकताको रूप, गुण र आधारको व्यापकता छ तर योग साधनामा सूक्ष्म ज्ञान र तत्व रहस्यको ।

त्यसैले यी दुई विषयका कार्यक्षेत्र, आयाम र अभ्यासका तरिका केही फरकजस्ता छन् । राज्य सञ्चालन बढी देखिने अर्थात् भिजिबल, प्रत्यक्ष र सामूहिक अभ्यासको विषय छ र यसको प्रतिफल सामूहिक उपलब्धितर्फ उन्मुख हुन्छ ।

योग साधना भित्री तथा अन्तरआत्माको विषय भएकाले सूक्ष्म र वैयक्तिक पनि छ । कुशल राज्य सञ्चालनले मानिसमा अमनचैन, बाह्य शान्ति र भौतिक समृद्धि ल्याउँछ । योग साधनाद्वारा मानिसमा आन्तरिक स्वतन्त्रता र दिव्य आनन्दको प्राप्ति हुन्छ । यसका साथै विवेक र ज्ञानको उदय पनि सँगसँगै प्रवाहित हुन्छ । किनकि यी दुवै विषय शरीर र मनको शुद्धताका प्रतिफल हुन् ।

कुशल राज्य सञ्चालन गर्ने क्षमता र कुशल योग साधना अभ्यास दुवै लोभलाग्दा विषय छन् । त्यसैले यी विषयको चाहना राख्नु स्वाभाविक छ । तर, निरन्तरको अभ्यास महत्वपूर्ण विषय छ । अध्यात्म र राजनीतिको अन्तरसम्बन्ध पनि अभ्यासको विषयसँग गाँसिएको छ ।

राजनीति दूरदृष्टि र निरन्तर अभ्यासको विषय छ, अध्यात्म अभ्यास र वैराग्यको । तर शारीरिक र नैतिक अनुशासन दुवैतर्फ साझा अर्थात् अनिवार्य तत्व छन् । यी मूलभूत कुराहरूको कमीले गर्दा धेरै राष्ट्र असफल छन्, अलमलमा परेका छन् र व्यक्ति पनि बाह्य र आन्तरिक रूपमा असफल छन् ।

राज्य सञ्चालनमा होस् वा साधना अभ्यासमा, तपस्याको महत्व छ । योगी मनको महत्व छ । योगी मन चाहिने स्थानमा रोगी र भोगी मनहरूको बाहुल्यले राज्य सञ्चालनको अवस्था बिग्रिएको छ ।

बाहिर सफल देखिए पनि आन्तरिक रूपमा भने असफल छन् । समकालीन भारतमा देखिएको विकृति, सदाचारको ह्रास, हिंसाजन्य अपराध आदि दुरवस्थाबाट पार पाउन स्वामी विवेकानन्दले भन्नुभएको थियो— सत्वलाई बढाऊ, रजलाई स्थिर गर र तमलाई दबाऊ । यो प्रकृतिको गुण धर्मलाई सन्तुलित गर्ने र विचलित मानसिकतालाई उपचार गर्ने चेष्टाको कुरा हो । प्रकृतिमा व्याप्त गुण धर्म ऊर्जाको अवस्था र प्रवाहबाट सञ्चालित हुने विषय हो ।

स्थूलताको भविष्य सूक्ष्म तत्व रहस्यमा आधारित छ । सबै स्थूल जगत् सूक्ष्म जगत्बाट र सूक्ष्म जगत् कारण जगत्बाट सञ्चालित छ । सूक्ष्म र कारण जगत्को आधार तत्व ऊर्जा र चेतना हो ।

गीतामा पनि प्रकृतिको गुण धर्म अर्थात् सत्व, रज र तम गुणबारे चर्चा छ । सबै गुण धर्मको आगमनमा आहारको महत्व दर्शाइएको छ । आहारले मन बनाउँछ, मनले अगाडिको ध्येय र मार्ग निर्धारण गर्छ । आनन्द मनकै अनुभूति हो । गीताले गुण धर्म बिग्रँदा मान्छेमा पैदा हुने विकृति, सदाचारको अभाव, शारीरिक र मानसिक अनुशासनमा पर्ने प्रभावलाई इंगित गरेको छ ।

स्वामी विवेकानन्दले शरीरिक र मानसिक रूमपा योग्य नागरिकबाट नै सबल राष्ट्र बन्नसक्छ भन्ने कुरालाई जोड दिनुभएको छ । उहाँले यस्तो गुणधर्मयुक्त अभ्यासका लागि आफ्ना शिष्यहरूलाई शिक्षित र दीक्षित गराउनुभयो कि एउटा मग्न ध्यानमा बसेको साधक तताण खेतमा गएर परि श्रम गर्न तयार होस् ।

अर्थात्, साधना र कर्म व्यवहारको उत्कृष्टता पनि सँगसँगै आर्जन गर्न सामथ्र्य शिष्यको निर्माण नै स्वामीको ध्येय थियो । हाम्रो देशको अवस्थालाई हेर्दा नागरिकमा शारीरिक र मानसिक अनुशासनको दुरअवस्था बढ्दो छ । यो दुरअवस्था जनतामा भन्दा नेतामा बढी छ, कार्यकर्तामा बढी छ । यसको परिणाम हो- आफूलाई योग्य देख्ने तर आफ्नो गल्ती र कमजोरीचाहिँ नदेख्ने ।

मनकै कारण मान्छे बन्धनमा पर्छ र मुक्त अवस्था पनि प्राप्त गर्छ । सबै महान् अध्यात्म ग्रन्थ र महापुरुषहरूले यही कुरामा जोड दिएका छन् । मोक्ष र निर्वाणको अवस्था भने पनि मनलाई जितेको अर्थात् तृष्णाबाट मुक्त अवस्था हो । त्यसैले आध्यात्मिक र राजनीतिक तथा भौतिक सबै उन्नतिमा मनको आयतनको महत्व छ । मनलाई बुझ्न र अभ्यासद्वारा सही दिशामा उपयोग गर्न जरुरी छ ।

राम्रा मनको अभिव्यक्ति राम्रो नै हुन्छ, कार्य पनि त्यहीअनुरूप हुन्छ । सबै खराब आचरण र व्यवहारहरू प्रकृतिको गुण धर्म बिग्रिएर र त्यसको असर मनमा परेर नै हो । मनले शरीरलाई डोर्‍याउने हुँदा सबै असल र खराब कार्यहरूको स्रोत पनि मन हो ।

अध्यात्मचाहिँ मनभन्दा पनि परको विषय छ, अर्थात् अमनको विषय भएकाले अझ सूक्ष्म र गहनतम विषय छ । प्रज्ञा र तत्व रहस्यको विषय छ । त्यसैले यसको उपलब्धि आन्तरिक स्वतन्त्रतामा जोडिन्छ । तर, राज्य सञ्चालन भने मनभित्रको विषय छ । किनकि यो दृष्यवान् भौतिक जगत्को भौतिक सुख, प्राप्त र समृद्धिको विषय छ ।

चाहे राज्य सञ्चालनमा होस् वा साधना अभ्यासमा, तपस्याको महत्व छ । योगी मनको महत्व छ । योगी मन चाहिने स्थानमा रोगी र भोगी मनहरूको बाहुल्यले राज्य सञ्चालनको अवस्था बिग्रिएको छ । संसारका सफल र उन्नत राष्ट्रहरू कुनै निश्चित कालखण्डमा त्यहाँका राजनेताहरूको अखण्ड तपस्या, अविचलित निष्ठापूर्ण मन र समाजका अगुवाहरूको परि श्रम र सीपबाट समृद्ध बनेका हुन् । अभिप्सा, समर्पण र कर्मव्यताबिना राष्ट्र उन्नत बन्न सक्तैन र टिक्न पनि कठिन पर्छ ।

नेताले देखावटी होइन, आन्तरिक र हार्दिक रूपमा अर्थात् स्वच्छ मन र हृदयबाटै राष्ट्र बनाउने उत्प्रेरणा उजाउन सक्नुपर्छ । त्यसैलाई दूरदृष्टि अर्थात् ‘भिजन’ पनि भनिन्छ । यही नै नेताहरूको तपस्या हो, योग हो । राष्ट्र निर्माणमा पनि र योग साधनामा पनि मनकै खेल छ । मन सुधँ मंगल हुन्छ, कल्याण हुन्छ । मनले नै बुद्ध र अंगुलीमाल निर्माण गर्छ ।

मनलाई जित्दा जित हुन्छ, मन नै शत्रु र मित्रु हो । त्यसैले जसले आफ्नै मन सुधार्छ उसले संसारलाई सुधार्नसक्छ भनिएको हो । रुग्ण र लोभी मन भएकाहरूले राज्य सञ्चालन गर्दा लोभ र पाप नै बढ्छ, आज सर्वत्र त्यही रूप देखिन्छ । शरीरले नभएर मनले शरीरलाई सञ्चालन गर्ने हुँदा निर्णायक भूमिका मनको छ । मन ऊर्जाबाट प्रेरित छ ।

मनको अवस्था शरीरमा प्रवाहित हुने सूक्ष्म ऊर्जाको स्तर र गतिमा निर्भर गर्छ । जस्तो ऊर्जा शक्ति वातावरणमा व्याप्त छ, सोहीअनुरूप मन तयार हुन्छ । ऊर्जाको गति अधोगमनतर्फ बढी प्रवाहित हुने चेष्टामा छ भने मन त्यहीअनुरूप अघि बढ्छ र शरीरलाई अघि बढाउँछ । सूक्ष्म र निर्मल ऊर्जाले स्वच्छ मन निर्माण गर्छ ।

ऊर्जाको गुण र स्तरअनुसार सत्व, रज र तम गुण धर्मको बाहुल्यता कायम हुन्छ । प्रकृतिको गुण धर्म भन्नु नै ऊर्जा शक्तिको स्तरको तलमाथि हो । मन अगाडिका संस्कार, आहार, शिक्षा र साधनाबाट प्रेरित हुन्छ । त्यसैले संस्कार, आहार, शिक्षा र साधनामा हामी जति परिस्कृत हुन्छौं, समाज र राष्ट्रको गति सोहीअनुरूप अघि बढ्ने हुन्छ । यिनै कुराहरूको सुधारमा राष्ट्रको भविष्य छ । अध्यात्म र राजनीति पृथक विषय होइनन् । दुवैको ध्येय मानव कल्याण हो, व्यक्तिगत र सामूहिक कल्याणको विषय हो ।